Przegląd Globalny: Formy przemocy wobec dzieci. Polsko-skandynawska perspektywa porównawcza.

Przemoc wobec dzieci jest jednym z głównych wyzwań dla bezpieczeństwa społecznego, ponieważ stanowi realne zagrożenie dla ich zdrowia i życia. Pomimo malejącej skali tego zjawiska, w 2023 roku blisko 80% dzieci zadeklarowało, że choć raz w życiu doświadczyło przemocy lub zaniedbania.[1]

Zjawisko przemocy wobec dzieci jest problemem globalnym, z którym zmagają się podmioty oraz instytucje odpowiedzialne za zapewnienie bezpieczeństwa i ochronę przed tym zagrożeniem zarówno w krajowym, jak i międzynarodowym wymiarze. Świadczy to o powszechności tego problemu i z tego powodu instytucje powinny wypracować skuteczny system przeciwdziałania zachowaniom o charakterze przemocowym. 

Istotnym byłoby zacząć od zdefiniowania pojęcia przemocy wobec dzieci oraz przedstawienia, jakie formy może ona przybierać. Otóż zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) „Przemoc to zamierzone użycie siły fizycznej lub władzy w formie groźby lub rzeczywistych czynów skierowanych przeciwko innej osobie (dziecku), które albo prowadzi do powstania obrażeń cielesnych, szkód psychologicznych, wad rozwoju, lub braku elementów niezbędnych do normalnego życia i zdrowia bądź śmierci”.[2]

W polskim systemie prawnym wyróżnione zostały cztery formy przemocy: fizyczna, psychiczna, seksualna oraz zaniedbanie. Ta ostatnia forma, czyli zaniedbanie, jest często lekceważona i ignorowana przez polskie społeczeństwo ze względu na pozornie mniejszą szkodliwość aniżeli w przypadku przemocy fizycznej lub seksualnej. Jak wynika z diagnozy przemocy wobec dzieci w Polsce z 2023 roku opublikowanej przez Fundację Dajemy Dzieciom Siłę zaniedbania fizycznego dotyczącego zdrowia i higieny doświadczyło 8% badanych, natomiast zaniedbania emocjonalnego już ok 23% respondentów.[3] Jednakże wraz ze wzrostem świadomości społecznej można zaobserwować, że coraz więcej obywateli reaguje na przemoc, podejmuje realne działania zmierzające do zapewnienia ochrony psychicznej i fizycznej dzieci i młodzieży. Warto zwrócić uwagę, że wsparcie emocjonalne wciąż nie jest kwestią priorytetową ze względu na pozorne przeświadczenie, iż problemy psychiczne nie stanowią bezpośredniego zagrożenia dla dziecka. Zdaniem psychologów i innych specjalistów z tej dziedziny następstwa, jakie mogą wynikać z zaniedbania, są porównywalne do skutków innych form przemocy, a czasami są nawet bardziej dotkliwe. Brak okazywania uczuć, niewystarczające zainteresowanie dzieckiem czy obojętność ze strony rodziców lub opiekunów prawnych, w przyszłości mogą przeradzać się w trudności z nawiązywaniem i utrzymywaniem relacji interpersonalnych bądź zaburzeniami osobowości. Kluczową kwestią rozwiązania tego problemu powinno być edukowanie i uwrażliwianie społeczeństwa na problemy dzieci zagrożonych zaniedbaniem. Działania prewencyjne mogą przyczynić się do stopniowego eliminowania tegoż zjawiska.  

Warto posłużyć się tu przykładem Norwegii. Obowiązkiem każdego rodzica bądź opiekuna prawnego jest tu, podobnie jak w Polsce, aktywne uczestniczenie w edukacji szkolnej dziecka poprzez spotkania z wychowawcą w czasie wywiadówek oraz indywidualne rozmowy, gdzie omawiane są kwestie zachowania, postępy w nauce i rozwoju dziecka. Natomiast wartym uwagi rozwiązaniem obowiązującym w Norwegii jest obowiązkowe uczestnictwo dziecka w zajęciach pozaszkolnych zorganizowanych przez szkołę bądź inne instytucje kulturalne czy kluby sportowe, a zaniechanie tego obowiązku uważane jest za zaniedbanie ze strony rodziców i może stanowić powód do ingerencji ze strony szkoły lub powiadomienia Urzędu Ochrony Praw Dziecka.[4] Jest to więc skuteczna forma motywacji rodziców do dbania o rozwijanie zainteresowań dzieci zarówno kulturalnych, jak i sportowych. Co więcej, obligatoryjność takich zajęć w formie aktywności fizycznej wiąże się z zachęceniem dzieci do ruchu, który jest kluczowy w walce z chorobami cywilizacyjnymi takimi, jak otyłość i nadwaga. Badania przeprowadzone w 2023 roku przez polskie Ministerstwo Edukacji i Nauki jasno wskazują, że obowiązkowe zajęcia z wychowania fizycznego w szkołach nie spełniają swojej misji, ponieważ aż 30% dzieci posiada zwolnienia lekarskie, które są łatwe do zdobycia, gdyż wystarczy wizyta u pediatry bądź lekarza rodzinnego.[5] Istotną zmianą byłoby ograniczenie wystawianych zwolnień lekarskich poprzez opracowanie jednej, spójnej procedury decydującej o zdolności dziecka do aktywności fizycznej bądź jego dyskwalifikacji, zatwierdzanej przez co najmniej dwóch lekarzy rodzinnych bądź pediatrów.  Dane opublikowane przez Światową Organizację Zdrowia wskazują na stale rosnący odsetek dzieci, których ten problem dotyczy (ok 32% polskich dzieci w wieku 7-9 lat) i sugerują, że w przyszłości może dojść do jeszcze większej eskalacji tego zjawiska.[6] Już w tej chwili polskie dzieci tyją najszybciej w Europie.[7] Polski system prawny uznaje doprowadzenie dziecka do otyłości jako zaniedbanie ze strony rodziców bądź opiekunów prawnych i może stanowić przesłankę do pozbawienia władzy rodzicielskiej na podstawie art. 111 §1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (Dz.U.2023.2809), który brzmi:

„Jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców”.

Niewątpliwie owe uregulowania prawne nie mają na celu odbierania otyłych dzieci rodzicom tylko wymuszenie na nich odpowiednich działań i wprowadzenia zmian, aby zapobiec rozwojowi chorób, które mogą zostać uznane za świadome narażenie życia i zdrowia dziecka. 

Zgodnie z Konwencją o Prawach Dziecka każdemu dziecku przysługuje prawo do nauki, a obowiązkiem rodzica jest zapewnić ku temu odpowiednie warunki aż do momentu ukończenia przez dziecko pełnoletności.[8] W Danii, w przypadku zaniedbania ze strony rodziców obowiązku szkolnego, możliwa jest całkowita lub częściowa utrata zasiłku rodzinnego na dziecko.[9] Realizowany w Polsce program „Rodzina 800+” w ramach, którego przysługują świadczenia wychowawcze mógłby stać się istotnym narzędziem do wprowadzenia podobnych rozwiązań, które ograniczyłyby przywileje rodziców do decydowania o nieobecnościach ich dziecka w szkole. Warto także zwrócić uwagę, że możliwość usprawiedliwiania nieobecności dziecka przez rodzica daje możliwość maskowania śladów fizycznych będących następstwem stosowania przemocy fizycznej bądź psychicznej wobec dziecka. 

Rodzice oraz opiekunowie prawni jako osoby sprawujące władzę rodzicielską prawnie zobowiązani są do opieki nad dzieckiem, wychowywania go zgodnie z normami społecznymi oraz z przysługującymi mu prawami, a także ponoszą pełną odpowiedzialność w przypadku niewywiązywania się z tego obowiązku. Według dr Teresy Jadczak-Szumiło z Polskiego Instytutu Traumy, zaniedbanie jest „najcięższym rodzajem przemocy, obejmuje wszystkie sfery życia dziecka. Każdy inny rodzaj przemocy ma swój początek i koniec, czyli jest zdarzeniem, zaniedbanie trwa ciągle.”[10]

Nieco odmienna specyfika poszczególnych form zaniedbania oraz skuteczność ingerencji ze strony podmiotów i służb odpowiedzialnych za zapewnienie ochrony i bezpieczeństwa dzieciom, o ile w przypadku zaniedbania emocjonalnego są mało skuteczne (trudno poprzez zmiany w obowiązującym systemie ochrony dziecka niejako zmusić rodziców do okazywania zainteresowania swoim dzieciom lub okazywania im uczuć) o tyle w przypadku zaniedbania fizycznego istnieje wiele możliwości mogących ograniczyć skalę tego zjawiska.

 Artykuł opublikowany w ramach projektu analitycznego Instytutu BiRM Przegląd Globalny.

Anna Zielińska – Studentka bezpieczeństwa wewnętrznego drugiego stopnia na Wydziale Nauk o Polityce i Bezpieczeństwie UMK. Do jej głównych zainteresowań badawczych należy problematyka zjawisk społecznych oraz przeciwdziałanie zagrożeniom o charakterze terrorystycznym. Uczestniczka konferencji i kongresów naukowych dotyczących kwestii bezpieczeństwa międzynarodowego oraz wewnętrznych zabezpieczeń infrastruktury krytycznej państwa.

_____________________

^[1]Diagnoza przemocy wobec dzieci w Polsce 2023, Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, https://fdds.pl/_Resources/Persistent/0/e/3/9/0e397c8f31d01856cd8d4a9430e56eade6648565/Diagnoza%20przemocy%20wobec%20dzieci%20w%20Polsce%202023%20FDDS.pdf. Dostęp 27 marca 2024.

^[2] „World Health Organization Violence Prevention Unit: Approach, Objectives and Activities, 2022-2026”, World Health Organization, 2 września 2022. Dostęp 27.03.2024. https://cdn.who.int/media/docs/default-source/documents/social-determinants-of-health/who_2022_plv_strategy_2022-2026_finalfile.pdf?sfvrsn=c819ff54_3&download=true

^[3]Diagnoza przemocy wobec dzieci w Polsce 2023, Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, https://fdds.pl/_Resources/Persistent/0/e/3/9/0e397c8f31d01856cd8d4a9430e56eade6648565/Diagnoza%20przemocy%20wobec%20dzieci%20w%20Polsce%202023%20FDDS.pdf. Dostęp 27 marca 2024.

^[4]Przewodnik prawny dla polskiej rodziny za granicą, https://dziecizagranica.gov.pl/norwegia/. Dostęp 8 kwietnia 2024.

^[5] Serwis Samorządowy PAP, https://samorzad.pap.pl/kategoria/edukacja/minister-sportu-30-proc-polskich-dzieci-korzysta-ze-zwolnien-lekarskich-z-wf-cos. Dostęp 27 marca 2024.

^[6] Serwis Ministerstwa Zdrowia i Narodowego Funduszu Zdrowia, https://pacjent.gov.pl/aktualnosc/otylosc-u-dzieci-same-z-niej-nie-wyrosna#:~:text=Raport%20%C5%9Awiatowej%20Organizacji%20Zdrowia%20(WHO,swoich%20dzieci%2C%20nie%20bagatelizuj%20go. Dostęp 28 marca 2024.

^[7] Zbigniew Wojtasiński, Eksperci: polskie dzieci tyją najszybciej w Europie, w znacznym stopniu odpowiedzialni są za to rodzice, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, https://naukawpolsce.pl/aktualnosci/news%2C94248%2Ceksperci-polskie-dzieci-tyja-najszybciej-w-europie-w-znacznym-stopniu. Dostęp 28 marca 2024.

^[8] Ustawa z dnia 14 grudnia 2016 r. Prawo oświatowe (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 737, 854.).

^[9]Przewodnik prawny dla polskiej rodziny za granicą, https://dziecizagranica.gov.pl/dania/. Dostęp 8 kwietnia 2024.

^[10] Beata Igielska, Zaniedbanie jako najcięższy rodzaj przemocy wobec dziecka, https://zdrowie.pap.pl/rodzice/zaniedbanie-jako-najciezszy-rozdaj-przemocy-wobec-dziecka.  Dostęp: 8 kwietnia 2024.