Kurdowie w Turcji – analiza konfliktu

Celem tego artykułu jest analiza relacji między turecką władzą a Kurdami. Bazując na ukutej terminologii asymilacji, separacji i adaptacji ukazane zostaną możliwe rozwiązania dalszego konfliktu. Przedstawiony zostanie sposób, w jaki kształtował się nacjonalizm i państwowa ideologia turecka. Nawiązując do definicji obywatelstwa i etniczności w Turcji opisany zostanie mechanizm prawnego legitymizowania przymusowej asymilacji ludności kurdyjskiej. Opisany zostanie również sposób, w jaki działania te wzmocniły kurdyjskie poczucie odrębności i kurdyjski nacjonalizm, tworzące wśród Kurdów nastroje separatystyczne. Przeanalizowany zostanie również konflikt tureckiego systemu prawnego z kurdyjską tożsamością i rodząca się z tego powodu przemoc ideologiczna i zbrojna. Zwieńczeniem tego artykułu jest udowodnienie tezy o konieczności adaptacji systemu prawnego Turcji, gdyż taktyki separacji i asymilacji skazane są jedynie na eskalację konfliktu. Kwestia rozwiązania tego problemu pozostaje jednakże otwarta i jedynie dalszy rozwój sytuacji pozwoli zweryfikować stawiane przeze mnie tezy.

Wstęp

Kurdowie są jedną z największych grup etnicznych na Bliskim Wschodzie, a ich populację szacuje się na około 40 milionów. Zamieszkują głównie historyczny region Kurdystanu i Anatolii, czyli Turcję, Iran, Irak oraz Syrię, ale liczne społeczności kurdyjskie znajdują się również w Niemczech, Francji czy Szwecji. Najwięcej Kurdów jest w Turcji, gdzie ich populację określa się nawet na 20 milionów ludzi. Przez tak znaczny udział w demografii Turcji ich rola ma kluczowy wpływ na kształt tego kraju. Celem tego artykułu jest analiza relacji między turecką władzą a Kurdami. Przedstawię, w jaki sposób ukształtował się turecki nacjonalizm i ukażę, jak Republika Turcji zdefiniowała tureckość w ramach państwowej ideologii. Zobrazuję również, w jaki sposób definicja obywatelstwa i etniczności w Turcji usprawiedliwiała przymusową asymilację ludności kurdyjskiej i jak te działania umocniły kurdyjskie poczucie odrębności i kurdyjski nacjonalizm. Ponadto ukażę, dlaczego turecki system prawny tkwi w sprzeczności z kurdyjską tożsamością i jakie są możliwe rozwiązania konfliktu, w którym te dwie społeczności się znajdują.

Metodologia

Z racji na szeroki zakres tematyczny, który będę poruszać i chcąc uczynić ten artykuł przejrzystym i zwięzłym, będę zmuszony dokonywać miejscowych uogólnień. W ramach tej pracy będę skupiał się wyłącznie na Kurdach zamieszkujących Turcję i pominę analizę wpływu diaspory na ich sytuację. Uproszczę również strukturę etniczną Turcji, sprowadzając ją do prostej dychotomii, wedle której Turkowie stanowią 75-procentową większość, a Kurdowie 25-procentową mniejszość. Uznając to założenie, tereny Anatolii zostaną konceptualnie podzielone między dwie społeczności, które znajdując się na ograniczonej przestrzeni i zabiegając o ograniczone zasoby, reprezentują uogólniony zbiór wartości, który stanowi ich tożsamość. Tożsamość tę będę nazywał tureckością lub kurdyjskością. Założę ponadto, iż społeczności te nie żyją w politycznej próżni, ale muszą strategicznie zabezpieczać się przed zagrożeniami zewnętrznymi. Rdzeniem tej pracy jest definicja trzech modeli dalszego przebiegu konfliktu między władzą turecką a Kurdami, stworzona na kanwie analizy dotychczasowej historii konfliktu.

Turecki nacjonalizm i ideologia władz

Imperium Osmańskie przegrało I wojnę światową wieńcząc swój wielowiekowy rozkład traktatem w Sèvres transformującym ją w marionetkową Turcję . Zgodnie z postanowieniami tego traktatu Turcja utraciłaby regiony Izmiru (Smyrny), Iskenderun (Aleksandretty), północnego Kurdystanu oraz wschodniej Tracji. Tak nakreślone granice skutkowałyby brakiem bezpieczeństwa z każdej strony: z zachodu ze strony Greków, ze wschodu ze strony Ormian, z południa ze strony Brytyjczyków (mandat Mezopotamii) i Francuzów (mandat Syrii). Dlatego też w chwili ustanowienia Traktatu z Sèvres w 1920 Wielkie Zgromadzenie Narodowe Turcji pod przywództwem Mustafy Kemala Atatürka musiało je odrzucić. Następstwem tego faktu była wojna o niepodległość Turcji (1919-1922), skutkująca wypędzeniem z terytoriów Anatolii oddziałów okupacyjnych, Ormian i Greków oraz ustanowienie Republiki Turcji na mocy traktatu z Lozanny. Nowe władze republiki rozciągnęły swój autorytet na całe terytorium regionu Anatolii oraz tereny północnego Kurdystanu i dopatrując się porażki Imperium Osmańskiego w jego anachroniczności i zbyt dużym wpływie religii na życie polityczne całkowicie zerwała ze swoją dawną tożsamością. Obalono instytucję kalifatu i uczyniono Turcję państwem ściśle świeckim. Odrzucenie wspólnej egidy, jaką był islam skutkowało koniecznością ukucia nowej tożsamości scalającej nowo powstałe i wciąż wieloetniczne państwo tureckie. Zgodnie z tym zamiarem nacjonalistyczne władze tureckie stworzyły ideę tureckości konstytucyjnie łączące obywatelstwo z etnicznością. Świadczy o tym 66. artykuł tureckiej konstytucji mówiący, iż:

Każda osoba związana z Państwem Tureckim węzłem obywatelstwa jest Turkiem.

Tak postawiona definicja stała się ideologicznym narzędziem do konsolidacji tureckiej władzy przez asymilację mniejszości etnicznych i religijnych żyjących na terenie Anatolii. Powołując się na konstytucyjną jedność tureckiego narodu, zakazano manifestacji jakichkolwiek przejawów odrębności od tureckiej tożsamości. Przez wieloletnie działania asymilacyjne rząd turecki osiągnął niemal całkowity sukces w homogenizowaniu swego terytorium, jednakże, jak dowodzi obecna sytuacja polityczna, zamiar ten nie powiódł się wobec Kurdów. W dalszej części tego artykułu przeanalizuję przyczyny tego fiaska i nakreślę problem rodzący się z utożsamienia etniczności z obywatelstwem, bazując na ideowym konflikcie między turecką a kurdyjską tożsamością.

Asymilacja

Znając okoliczności powstania i tradycję tureckiego nacjonalizmu dostrzegamy, że model wieloetnicznego państwa opartego na feudalnej władzy był dla Republiki nieakceptowalnym anachronizmem. Nowo powstały turecki rząd ukuwszy definicję tureckości, zaczął centralizować swoją władzę i ujednolicać postosmańską, etnicznie różnorodną społeczność Anatolii. Etniczna homogenizacja i uczynienie z Turcji silnego państwa narodowego na zachodnią modłę stały się głównymi założeniami konsolidacji władzy przez rząd. Bazując na idei tureckości jako utożsamieniu obywatelstwa z etnicznością, Turcja przystąpiła do zwalczania wszystkiego, co “tureckim” nie było. Kurdowie, będąc etnicznie, historycznie, językowo i kulturowo odrębni od Turków, stali się ich najważniejszym przeciwnikiem.

Region Kurdystanu będąc terenem górzystym oraz zamieszkanym przez zamknięte, religijne społeczności, był gorzej rozwinięty od terytoriów wschodniej i centralnej Anatolii. Różnice ekonomiczne między terenami zamieszkiwanymi przez tureckich Kurdów a zachodnioanatolijskich turków są wciąż dostrzegalne. Kurdowie, używający języka kurdyjskiego (na terytorium Turcji najczęściej dialektu kurmandżi ), przystosowani do innych warunków geograficznych i posiadający unikalny folklor stali się dużym wyzwaniem dla asymilacyjnej polityki władz w Ankarze. Zapoczątkowana w latach 20-tych i 30-tych XX wieku praktyka zaprzeczania istnienia Kurdów, skategoryzowała ich jako “turków górskich” . Ponadto zakazano używania języka kurdyjskiego, kultywowania kurdyjskich tradycji oraz używania samego terminu “Kurd” . Te rodzaje działań można nazwać prawnym działaniem asymilacyjnym. Ich prawnym uzasadnieniem jest 42. artykuł tureckiej konstytucji, który głosi, iż:

W placówkach kształcenia i nauczania obywatele tureccy mogą być nauczani jedynie języka tureckiego jako języka ojczystego.

Kurdowie tym samym nie dość, że zostali odarci ze swojej odrębnej tożsamości, to jeszcze sama chęć jej kultywowania stała się zdradą wobec Turcji. Wynika to stąd, że Kurdowie zostali skategoryzowani jako tureccy obywatele a każde sprzeniewierzanie się “tureckiej jedności” (na przykład przez kultywowanie kurdyjskiej tożsamości) stawało się równoznaczne ze zdradą. Z tej też przyczyny władza mogła uznać Kurdów za zdrajców a ich chęć do samostanowienia określić mianem terroryzmu. Taka retoryka zapewniała dodatkową legitymizację działań konsolidujących turecką władzę.

Z czasem prawne działania asymilacyjne zostały zastąpione jawną polityką przemocy i represji. Przesiedlenia w głąb Anatolii, wojskowa kontrola nad kurdyjskimi terytoriami oraz brutalne opresje wobec ludności cywilnej to jedne z wielu przykładów działań zastosowanych przez tureckie władze. Taktyki te były kontynuacją prób marginalizacji i tłamszenia kurdyjskiej tożsamości a ich celem było zniszczenie jednej tożsamości przez drugą na drodze asymilacji.

Strategiczny przymus asymilacji Kurdów

Dlaczego jednak Turecka władza stara się zasymilować tak znaczną grupę, która nie dość, że jest na peryferiach jej terytoriów, to porozumiewa się innym językiem, ma odrębną kulturę oraz od kilkudziesięciu lat stawia jej zbrojny opór w ramach walki partyzanckiej? Dlaczego Turcja wydaje tryliony dolarów na walkę z PKK? Odpowiedzi na tak postawione pytania jest wiele.

Najprostszą z nich jest taka, że regiony, w których Kurdowie stanowią większość to około 15% powierzchni i 20-30% populacji Turcji . Fakt ten zapewnia znaczące wpływy z podatków i sporą strategiczną głębię. Ponadto górzyste tereny Kurdystanu sprzyjają eksploatacji zasobów naturalnych i rozwojowi przemysłu wydobywczego.

Istotniejszym powodem jest jednakowoż strategia, która została przewidziana już wraz z powstaniem tego państwa. Władze tureckiej republiki wiedziały, że warunkiem bezpieczeństwa państwa są stabilne granice terytorialne, wyznaczane najlepiej przez trudne do pokonania obiekty naturalne- góry, wzgórza czy rzeki. Kurdystańskie góry miały tym samym stanowić geograficzną zaporę i być gwarantem bezpieczeństwa dla tureckiego państwa.

Kolejnym równie ważnym powodem jest to, iż góry te obfitują w znaczne zasoby wody , które w tym regionie i klimacie są niezwykle cenne. Ponadto to właśnie na terytoriach tureckiego Kurdystanu znajdują się źródła Tygrysu i Eufratu , nad którymi kontrola jest dużym atutem politycznym.

Nie można również zapomnieć, że Turcja jest gospodarką niemal całkowicie uzależnioną od importowanej energii i stanowi to jej główną ekonomiczną i polityczną słabość. Aby to zmienić już w latach 80-tych władze rozpoczęły potężne plany rozbudowy wschodniej Anatolii (projekt GAP) których głównych celem była budowa infrastruktury hydroelektrycznej. Plan rozwoju tego regionu zakładał wybudowanie wielu tam i elektrowni wodnych oraz docelową niezależność energetyczną. W 2020 roku elektryczność wodna stanowiła źródło aż 30% całej energii odnawialnej wytworzonej w tym kraju, co czyni ją jedną z najważniejszych części gospodarki Turcji.

Scenariusz utraty kontroli nad tym terytorium poza byciem gospodarczym ciosem stwarzałby również możliwość przyłączenia się Kurdów z innych krajów i utworzenia nowego zjednoczonego państwa kurdyjskiego na tureckiej granicy, które przez górzysty teren byłoby strategicznie zabezpieczone, kontrolowałoby ogromne zasoby ropy naftowej z regionu północnego Iraku oraz tworzyłoby państwo o około 40-milionowej populacji. Taki scenariusz automatycznie unicestwia Turcję z jej uprzywilejowanej pozycji i czyni ją podmiotem pozbawionym politycznej niezależności.

Polityczna walka o utrzymanie terenów zamieszkiwanych przez Kurdów jest więc jedynym możliwym gwarantem bezpieczeństwa i kluczowym aspektem gospodarki Turcji. W rezultacie zapobieganie kurdyjskiej separacji jest dla tureckiej władzy kwestią życia i śmierci.

Separacja – narodziny nacjonalizmu kurdyjskiego

Wynikająca ze strategicznego przymusu polityka przeciwdziałania separacji przez politykę asymilacji przyczyniła się do paradoksalnego umocnienia kurdyjskiej tożsamości i wzmogła siłę rodzącego się kurdyjskiego nacjonalizmu. Wraz z postępującymi represjami Kurdowie coraz bardziej preferowali opcję separacji od dostosowania się do władz Turcji. Jako potencjalną separację definiuję utworzenie autonomicznej czy niepodległej kurdyjskiej władzy na tych terenach Turcji, na których Kurdowie stanowią większość. Separatystyczne ambicje zaczęły przejawiać się w powstaniach kurdyjskich, które wybuchały, począwszy od lat 20-tych i 30-tych i były protestem wobec świeckiej i asymilacyjnej władzy. Powstania te stały się jawnym przykładem reakcji kurdyjskich społeczności i symptomem kształtującego się nacjonalizmu kurdyjskiego. Przemoc wobec ludności cywilnej ze strony oddalonego o setki kilometrów, kompletnie nieadekwatnego do kurdyjskich warunków rządu w Ankarze, wywołały niepozbawiony uzasadnienia gniew, skutkujący powstaniem PKK (Partiya Karkerên Kurdistanê). Założona w 1978 kurdyjska organizacja narodowowyzwoleńcza PKK , z którą Turcja od niemal 50 lat prowadzi nieustanną wojnę stanowi najlepszy przykład.

Opresje ze strony pozostałych trzech państw ościennych, w których Kurdowie stanowią znaczną mniejszość, również wzmogły nacjonalistyczne tendencje na terytorium Turcji i niejako scaliło podzieloną kurdyjską społeczność. Deportacje ku regionowi Chorasanu i opresje ze strony irańskich władz , prawne odarcia z obywatelstw w Syrii czy sadystycznie zaprojektowana zagłada w ramach operacji Al-Anfal to przykładowe zbrodnie wymierzone w Kurdów, które, choć nie są tematem tego artykułu, wywarły ogromny wpływ na Kurdów tureckich. Represje, prześladowania i wspólnie ukształtowana martyrologia mocniej połączyła tę podzieloną przez granice polityczne społeczność, jednocześnie radykalizując ją. Radykalizacja ta była naturalnym efektem polityki asymilacyjnej. W rezultacie toczona od niemal półwiecza roku wojna Turcji z kurdyjskimi partyzantami będąca przejawem próby siłowej asymilacji ludności kurdyjskiej, wywołała wraz z całą polityką rządową skutek przeciwny i zamiast osłabić kurdyjską tożsamość, wzmocniła ją.

Kurdowie, organizując się militarnie, politycznie i ideologicznie stali się siłą odśrodkową dążącą do separacji. Separacji, definiowanej jako odłączenie się ludności podporządkowanej (Kurdów) od podporządkowującej (Turków). Jak już poprzednio dowiedliśmy, strategiczna ważność terytoriów kurdyjskich jest warunkiem egzystencjalnym dla tureckiej władzy, co czyni pokojową separację niemożliwą. Stąd też w celu obrony tureckiej racji stanu, rząd jest zmuszony walczyć z separatystami zarówno ideologicznie jak i zbrojnie, co przejawia się trwającym konfliktem z PKK i zbrodniami wobec ludności cywilnej.

Adaptacja

Definicja jednonarodowościowego państwa w oparciu o definicję tureckości, która utożsamia etniczność z obywatelstwem, wyklucza możliwość pogodzenia jej z silnie odmienną tożsamością kurdyjską. Pozbawienie Kurdów możliwości kształcenia się w i używania języka kurdyjskiego jest zagrożeniem dla kurdyjskiej tożsamości a obecny system prawny Turcji stanowi narzędzie ucisku jednej grupy przez drugą.

Aby ukazać trzeci możliwy sposób na rozwiązanie tego konfliktu, posłużę się modelem adaptacji. Według przyjętej przeze mnie terminologii adaptacja zakłada doprowadzenie do zjednoczenia obu społeczności w ramach jednej państwowości, przy zachowaniu ich odrębnych tożsamości. Jednakże może stać się to możliwym jedynie przy zmianie obecnego systemu prawnego Turcji. Dotyczyłoby to głównie uczynienia możliwym kultywowania kurdyjskiej kultury i tradycji. Ponadto modyfikacje systemu prawnego musiałaby dotyczyć wspomnianej przedtem kwestii obywatelstwa. Mówiąc prościej, Turcja musiałaby stać się państwem (przynajmniej) dwunarodowościowym (turecko-kurdyjskim), sprzeniewierzając się tym samym swoim historycznym korzeniom, ukształtowanym przez utożsamienie tureckiego obywatelstwa z turecką etnicznością. Obecny system prawny na to nie pozwala i niewątpliwie jest to jeden z powodów, dla których turecka władza i Kurdowie są ze sobą w konflikcie, zarówno zbrojnym i ideowym.

Innym ważnym czynnikiem polaryzującym te społeczności, o którym nie można zapominać, jest historia długiej i krwawej walki między nimi. Historia obopólnych nadużyć, okrucieństwa i odwetów. Pogodzenie dwóch społeczności z takimi doświadczeniami może okazać się po prostu niemożliwe. Niewykluczonym jest, że proponowana społeczności kurdyjskiej adaptacja systemu prawnego Turcji może też po prostu nie wystarczać, a historyczna niechęć okaże się silniejsza.

Wnioski

Republika turecka w momencie swojego powstania w 1923 roku stanęła przed egzystencjalnym wyzwaniem stworzenia nowej tureckiej ideologii. W celu zapewnienia jedności narodu proklamowanej w swojej konstytucji władza przymusowo asymilowała mniejszość kurdyjską. Działania te zaogniły stosunki między tymi dwoma społecznościami, nasilając tym samym nastroje nacjonalistyczne. Kurdyjski nacjonalizm ewoluował, aby w 1978 roku doprowadzić do wybuchu otwartej wojny między separatystami a turecką władzą. Po wyniszczającym i nieskłaniającym się ku końcowi (mimo licznych prób rozejmu) konflikcie, należy wysnuć wniosek, że zarówno model asymilacji, jak i separacji nie zadziałały. Patrząc na to z uprzywilejowanej pozycji historycznej, dochodzę do wniosku, że było to wywołane sprzecznością interesów obu grup. Republika Turecka nie mogła i wciąż nie może pozwolić sobie na separację Kurdów, gdyż region przez nich zajmowany jest integralną i strategicznie kluczową częścią Turcji a tożsamość kurdyjska okazała się zbyt odrębną, aby zostać zasymilowaną. Widząc historyczne niepowodzenie obu rozwiązań, koniecznym wydaje się być zastosowanie modelu adaptacji, czyli zjednoczenia obu społeczności w ramach jednej państwowości. Jednakże, obecny turecki system prawny na to nie pozwala, a jedyną opcją byłaby jego znaczna modyfikacja. Modyfikacja uwzględniająca prawo Kurdów do zachowania swojej odrębnej tożsamości i kultywowania własnej kultury.

Alternatywnym rozwiązaniem tego konfliktu jest jego dalsza eskalacja, nieuchronnie zmierzająca do zdominowania jednej grupy przez drugą. Krwawa asymilacja lub okupiona cierpieniami separacja wydają się przede wszystkim wróżbą cierpienia zwykłych ludzi, bezwolnie uwikłanych w brutalną grę o władzę, zaś dłuższe trwanie tego konfliktu może bezpowrotnie przekreślać szansę na jego pokojowe rozwiązanie.

Bibliografia

1.      The Kurdish Institute of Paris, dostęp: https://www.institutkurde.org/en/info/the-kurdish-population-1232551004, stan na: 18.02.2023

2.      LOIZIDES, NEOPHYTOS G. “State Ideology and the Kurds in Turkey.” Middle Eastern Studies, vol. 46, no. 4, 2010, pp. 513–27. JSTOR, dostęp: http://www.jstor.org/stable/20775053, stan: 18.2.2023

3.      Ayşe Kadioğlu. “The Paradox of Turkish Nationalism and the Construction of Official Identity.” Middle Eastern Studies, vol. 32, no. 2, 1996, pp. 177–93. JSTOR, dostęp: http://www.jstor.org/stable/4283799, stan: 18.02.2023

4.      Soner Cagaptay. “Race, Assimilation and Kemalism: Turkish Nationalism and the Minorities in the 1930s.” Middle Eastern Studies, vol. 40, no. 3, 2004, pp. 86–101. JSTOR, dostęp: http://www.jstor.org/stable/4289913, stan: 18.2.2023

5.      Konstytucja Republiki Tureckiej, Kancelaria Sejmu,  2017, dostęp: https://biblioteka.sejm.gov.pl/wp-content/uploads/2017/08/Turcja_pol_010717.pdf, stan: 18.2.2023

6.      Turkey’s PKK Conflict: A Visual Explainer, Crisis Group, dostępne: https://www.crisisgroup.org/content/turkeys-pkk-conflict-visual-explainer, stan na: 18.02.2023

7.      FOSS, CLIVE. “Kemal Atatürk: Giving a New Nation a New History.” Middle Eastern Studies, vol. 50, no. 5, 2014, pp. 826–47. JSTOR, dostęp: http://www.jstor.org/stable/24585890, stan: 18.2.2023

8.      Languages of Iraq: Ancient and Modern. Edited by J. N. Postgate, School of Archaeology in Iraq, University of Cambridge Press, 2007, pp. 178–179

9.      Martin van Bruinessen. “The Kurds in Turkey.” MERIP Reports, no. 121, 1984, pp. 6–14. JSTOR, dostęp: https://www.jstor.org/stable/3011035 stan: 18.2.2023

10.  Barrinha, André, The political importance of labelling: terrorism and Turkey’s discourse on the PKK, Critical Studies on Terrorism, 2011 pp. 163-180

11.  Somer, Murat. “Turkey’s Kurdish Conflict: Changing Context, and Domestic and Regional Implications.” Middle East Journal, vol. 58, no. 2, 2004, pp. 235–53. JSTOR, dostęp: http://www.jstor.org/stable/4330003, stan: 18.2.2023

12.  „Tigris-Euphrates river system”. Encyclopaedia Britannica, dostępne: https://www.britannica.com/place/Tigris-Euphrates-river-system, stan na: 18.02.2023

13.  Tagliapietra, Simone. The Changing Dynamics of Energy in Turkey. Fondazione Eni Enrico Mattei (FEEM), 2016. JSTOR, dostęp: http://www.jstor.org/stable/resrep15080. stan: 18.2.2023

14.  “The GAP Project.” Insight Turkey, no. 3, 1997, pp. 127–30. JSTOR, dostęp: http://www.jstor.org/stable/26726665. stan: 18.2.2023