Zacieśnianie relacji Ukrainy z Trójmorzem poprzez dotychczasowe formaty współpracy wielostronnej w EŚW. Wnioski i rekomendacje

Dotychczasowa kooperacja Ukraina-Trójmorze

Do tej pory ukraińscy decydenci nie byli obecni podczas szczytów Inicjatywy (organizowanych w latach 2016-2021) – zarówno podczas spotkań najważniejszych przywódców, jak i spotkań biznesowych. Nieobecność strony ukraińskiej na minionych szczytach wynikała z niewielkiego zainteresowania Ukrainy i Trójmorza pogłębianiem wzajemnej współpracy, co było w szczególności widoczne w latach 2016-2017. Strona ukraińska odrzuciła zaproszenie na pierwszy szczyt w Dubrowniku. Z kolei w 2017 roku Ukraina nie została zaproszona na szczyt Inicjatywy w Warszawie, co rozczarowało Kijów i wpłynęło na wzrost niechęci na Ukrainie wobec tego regionalnego formatu współpracy.

Jednakże w kolejnych latach można dostrzec zwiększone zainteresowanie strony ukraińskiej i Trójmorza kooperacją. W 2021 roku Ukraina wraz z Gruzją i Mołdawią powołała nową formę współpracy, jaką jest Stowarzyszone Trio (obecnie na etapie formowania, choć inicjatywa ta ma poparcie Unii Europejskiej i części państw EŚW, w tym Litwy i Polski). Co istotne także z perspektywy Trójmorza, format ten ma służyć modernizacji gospodarek powołanego trilogu, co ma w przyszłości ułatwić integrację państw członkowskich Trio z Unią Europejską w wymiarze gospodarczym. Ponadto, w tym samym roku miał miejsce pierwszy Samorządowy Kongres Trójmorza (służący zacieśnieniu współpracy między samorządami państw Inicjatywy i  pozostałych w EŚW), w którym udział brał ówczesny (do czerwca 2022 roku) ambasador Ukrainy w Polsce Andrij Deszczyca, w panelu poświęconym dyplomacji Trójmorza wobec państw partnerskich i  sąsiednich.

Szczególnie duży wzrost zainteresowania zacieśnianiem relacji na linii Ukraina – Trójmorze widoczny jest po inwazji Rosji na Ukrainę pod koniec lutego 2022 roku. Od tego czasu coraz częściej toczą się dyskusje odnośnie rozwoju stosunków Ukrainy z Inicjatywą. Rozmowy na ten temat odbywają się obecnie między innymi w ramach formatu szerpów – spotkań krajowych koordynatorów Trójmorza z ukraińskimi decydentami politycznymi. Obrady te mają na celu koordynację wspólnych działań na rzecz intensyfikacji wzajemnych stosunków w przyszłości. Zainteresowanie zacieśnianiem tych relacji dostrzegalne było także podczas drugiego Samorządowego Kongresu Trójmorza w czerwcu tego samego roku. Podczas tej edycji wydarzenia odbyło się pięć paneli dyskusyjnych poświęconych kooperacji (wyzwania, sytuacja żywnościowa, bezpieczeństwo energetyczne, kapitał społeczny, współpraca w ramach sieci regionów), a  udział – obok ambasadora Deszczycy – wzięli także przewodniczący niektórych rad obwodowych i minister infrastruktury Ukrainy.

Oprócz udziału w niektórych przedsięwzięciach trójmorskich, Ukraina potencjalnie włączona jest w realizację niektórych priorytetowych projektów infrastrukturalnych Inicjatywy, takich jak: dywersyfikacja źródeł dostaw gazu poprzez Baltic Pipe i rozbudowa regionalnej infrastruktury gazowej (mimo oczekiwanego udziału w korzyściach Kijów nie włączył się jednak w większym stopniu w prowadzone prace) oraz korytarzy transportowych Via Carpatia i Viking Train. O ile realizacja pierwszej inwestycji zbliża się ku końcowi i dość prawdopodobne jest dostarczanie gazu poprzez nowouruchomiony gazociąg z Norwegii, przez Polskę także do Ukrainy, współpraca przy pozostałych projektach (Ukrainy i Trójmorza) nie jest zbyt intensywna, często ogranicza się do deklaracji. W przypadku Via Carpatia, Ukraina przyłączyła się do realizacji tej inwestycji w  2016 roku. Ponadto, w październiku 2017 roku podpisane zostało (przez ministrów infrastruktury z Polski i Ukrainy) memorandum o współpracy polsko-ukraińskiej przy projekcie budowy drogi Via Carpatia. Podczas ceremonii zawarcia tej umowy, Wołodymyr Omeljan – ówczesny ukraiński minister odpowiedzialny za rozwój infrastrukturalny – powiedział, że zawarte memorandum to krok w przyszłość. W tym kontekście, ukraiński urzędnik podkreślił, iż porozumienie to wpłynie na lepsze skomunikowanie ze sobą Polski i Ukrainy, co zwiększyć ma zaufanie między tymi dwoma państwami. Jednak brakuje dalszych, wytyczonych działań dotyczących budowy tego szlaku między obszarem ukraińskim a trójmorskim. Ponadto, na stronach ukraińskich urzędów odpowiedzialnych za realizację trasy Via Carpatia na terytorium Ukrainy brakuje informacji dotyczących postępów czy poniesionych wydatków przy budowie tego ciągu transportowego. Co do Viking Train natomiast, pomimo funkcjonowania tego ciągu między Litwą a Ukrainą, brakuje dodatkowych jego odcinków na terytorium Rumunii, Bułgarii i Mołdawii (także włączonych w to przedsięwzięcie). Do tej pory nie przygotowano harmonogramu ich realizacji, co świadczy o niewielkim zaangażowaniu państw uczestniczących w tym projekcie.

Współpraca Ukrainy z Trójmorzem – dlaczego jest istotna?

Pogłębianie relacji między Ukrainą a Inicjatywą Trójmorza niesie korzyści gospodarcze zarówno dla państwa ukraińskiego, jak i krajów trójmorskich. Zacieśnianie tej kooperacji zapewni wzmożony i zarazem bardziej wydajny transport towarowy w regionie środkowoeuropejskim. Wybudowanie szlaków transportowych łączących region Trójmorza z  Ukrainą także zwiększy pozycję państw Inicjatywy oraz ukraińskiego, w ramach połączeń transportowych przebiegających przez Europę Środkowo-Wschodnią, do innych regionów świata, takich jak: Skandynawia, Bliski i Daleki Wschód. Ponadto, intensyfikacja relacji ukraińsko-trójmorskich – w wymiarze energetycznym – przyczyni się do większej dywersyfikacji źródeł dostaw surowców energetycznych w EŚW i jednoczesnego zmniejszenia zależności od Rosji w tym aspekcie. Do tej pory rozwój relacji na linii Ukraina-Trójmorze realizowany był w ramach kilku inicjatyw wielostronnych takich jak: niektóre przedsięwzięcia trójmorskie, Trójkąt Lubelski i Stowarzyszone Trio.

Trójkąt Lubelski

Realizacja tego formatu w kontekście Trójmorza  ma na celu promowanie współpracy państwa ukraińskiego z Inicjatywą, przede wszystkim poprzez spotkania najważniejszych decydentów politycznych (Polski, Litwy i Ukrainy, które są członkami tego zrzeszenia). Promocja wspólnych działań wpisujących się w kooperację na linii Ukraina-Trójmorze skupia się na takich kwestiach jak: bezpieczeństwo energetyczne, rozwój komunikacji i digitalizacja międzynarodowych połączeń transportowych. Choć Trójkąt Lubelski został utworzony w  połowie 2020 roku, należy zwrócić uwagę na widoczną ewolucję tej formy współpracy. Jej rozwój zauważalny jest na przykładzie wytyczonychkonkretnych celów partnerstwa oraz dużej liczby spotkań urzędników państw członkowskich tej samej rangi. Intensywność wspólnych rozmów w ramach Trójkąta dostrzegalna jest zwłaszcza od końca 2021 roku (gdy miała miejsce koncentracja wojsk rosyjskich w pobliżu granicy państwa ukraińskiego i później po inwazji Rosji na Ukrainę na początku 2022 roku), w których kraje członkowskie reprezentowane były przez polityków najwyższego szczebla, na poziomie prezydenckim. Podczas dotychczasowych spotkań w ramach trilogu formowano wspólne stanowiska w wielu kwestiach. Jednak dotyczyły one przede wszystkim spraw związanych z bezpieczeństwem (sprzeciw wobec rosyjskiej inwazji i wsparcie Ukrainy w jej dążeniu do członkostwa w strukturach atlantyckich). Do tej pory zabrakło konkretnych działań na rzecz rozwoju infrastruktury transportowej, energetycznej i cyfrowej łączącej państwo ukraińskie z pozostałymi w regionie EŚW, które mogłyby wpisywać się w rozwój inwestycji w ramach Trójmorza.

Wnioski i rekomendacje

W ciągu ostatnich lat wzrosło zainteresowanie Ukrainy i państw trójmorskich wzajemną współpracą, na linii Kijów-Trójmorze. Większa chęć tej kooperacji związana jest przede wszystkim ze wzmożonymi działaniami militarnymi prowadzonymi przez Rosję na Ukrainie w  ostatnich miesiącach, która zbliżyła do siebie kraje regionu w kwestiach związanych z  bezpieczeństwem. Zwiększone zainteresowanie tym partnerstwem widoczne jest na przykładzie wzmożonych w ostatnich miesiącach, spotkaniach polityków wysokiego szczebla krajów regionu w ramach istniejących formatów (Trójmorze, Trójkąt Lubelski) i formowaniem podczas nich wspólnych stanowisk w wielu obszarach. Warto też zwrócić uwagę na inicjowanie rozmów dotyczących zacieśnienia omawianej kooperacji, w ramach szerpów i paneli dyskusyjnych wpisujących się w realizację Trójmorza. Ponadto, państwa trójmorskie i Ukraina dostrzegają potencjalne korzyści gospodarcze, które może przynieść im rozwój wspólnych projektów infrastrukturalnych, takich jak rozbudowa regionalnej sieci gazowej, Via Carpatia i  Viking Train.

Pomimo licznych inicjatyw związanych z rozwojem stosunków na linii Ukraina-Trójmorze w ostatnim czasie, nie wypracowano dotąd konkretnej polityki odnośnie utrzymywania i  intensyfikacji tych relacji. Na przykładzie wcześniej wymienionych działań, zauważalna jest przede wszystkim duża aktywność Polski i państw nadbałtyckich w zacieśnianie tej współpracy. 

Należy w większym stopniu angażować pozostałe kraje Trójmorza w  intensyfikację relacji tej formy kooperacji z Ukrainą, w szczególności położone w bliskim sąsiedztwie Rumunię i  Bułgarię. W tym aspekcie, warto zachęcić między innymi te państwa w budowę wspólnych połączeń, w tym Via Carpatia i Viking Train, które przyniosłyby wymierne korzyści gospodarcze wszystkim stronom zaangażowanym w ich realizację. W rozwój przedsięwzięć łączących Ukrainę z państwami Trójmorza należy też włączyć obecnie istniejące formaty, takie jak Trójkąt Lubelski czy Stowarzyszone Trio oraz potencjalne nowe formy współpracy (skupiające Ukrainę i kraje trójmorskie w różnych konfiguracjach).

Przy realizacji wspólnych inwestycji infrastrukturalnych warto korzystać z instrumentów unijnych skierowanych na rozwój współpracy transgranicznej (Ukrainy i państw trójmorskich), takich jak między innymi EU Strategy for the Danube Region (EUSDR). Mogą one stanowić cenne źródło finansowania takich projektów, ze względu na trudności związane z  zapewnianiem środków z innych źródeł na realizację projektów trójmorskich.