Prawna problematyka najemnictwa w perspektywie współczesnych konfliktów na Bliskim Wschodzie

Bliski Wschód znany jest jako region zapalny, w którym niemal nieustannie toczą się jakieś konflikty zbrojne. Nie powinien więc dziwić fakt, iż są tam zatrudniani najemnicy. Podobnie było w odległej przeszłości. Znane są przekazy mówiące o użyciu najemników przez Ramzesa II czy Kserksesa. Innym ciekawym przykładem był marsz 10 tys. greckich najemników najętych przez perskiego satrapę Cyrusa Młodszego opisany przez Ksenofonta I w dziele Anabaza. Nie jest to zatem zjawisko nowe, a jednak nadal budzi poważne kontrowersje – również natury prawnej.

Najemnik to osoba, która najmuje się do walki za pieniądze. Słownik języka polskiego podaje definicję najemnika jako żołnierza [1], który się do tej walki najmuje. Jednak w rzeczywistości nie musi to być żołnierz, zatem współczesne konwencje międzynarodowe rozszerzają definicję najemnika jako osobę, która bierze udział w konflikcie zbrojnym w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Żołnierze najemni zmieniali się tak jak zmieniały się pola bitew. Kiedy te zostały zdominowane przez rzymskie legiony, najemnicy zniknęli na pewien czas z kart historii. Powrócili w średniowieczu i renesansie, zwłaszcza przy okazji wojen włoskich, gdzie wywoływali pewne kontrowersje. Byli oni mocno krytykowani przez Niccolo Machiavellego, który był zwolennikiem armii narodowych, na wzór rzymski [2]. Najemnictwo wojenne zanikło ponownie w epoce napoleońskiej, kiedy to liczne armie narodowe, wyposażone w broń prochową, zastąpiły drogich w utrzymaniu najemników. Ich renesans nastąpił po II wojnie światowej, kiedy to liczni weterani znaleźli „zatrudnienie” w trakcie trwania konfliktów zbrojnych – zwłaszcza w postkolonialnej Afryce. Wtedy też narodziło się nowoczesne najemnictwo.

Jest to problem, z którym postanowiła się zmierzyć społeczność międzynarodowa w postaci Protokołu Dodatkowego do Konwencji Genewskiej, a także w aktach Organizacji Jedności Afrykańskiej [3] i Organizacji Narodów Zjednoczonych [4]. Pierwszy Protokół Dodatkowy do Konwencji Genewskiej podał nowoczesną, legalną definicję najemnika – zgodnie z Art. 47 PD KG [5]:

1. Najemnik nie ma prawa do statusu kombatanta lub jeńca wojennego.
2. Określenie „najemnik” dotyczy każdej osoby, która spełnia następujące kryteria :
3. została specjalnie zwerbowana w kraju lub za granicą do walki w konflikcie zbrojnym;
4. rzeczywiście bierze bezpośredni udział w działaniach zbrojnych;
5. bierze udział w działaniach zbrojnych głównie w celu uzyskania korzyści osobistej i otrzymała od strony konfliktu lub w jej imieniu obietnicę wynagrodzenia materialnego wyraźnie wyższego od tego, które jest przyrzeczone lub wypłacane kombatantom mającym podobny stopień i sprawującym podobną funkcję w siłach zbrojnych tej strony;
6. nie jest obywatelem strony konfliktu ani stałym mieszkańcem terytorium kontrolowanego przez stronę konfliktu;
7. nie jest członkiem sił zbrojnych strony konfliktu;
8. nie została wysłana przez państwo inne niż strona konfliktu w misji urzędowej jako członek sił zbrojnych tego państwa.

Powyższa definicja została powielona w Konwencja o eliminacji najemników w Afryce z 1977 zawartej w ramach OJA. Oznacza to, że najemnicy zostali pozbawieni praw, które wynikają z Konwencji Genewskich i protokołów dodatkowych, chroniących kombatantów, czyli osoby uprawnione do walki w imieniu danego kraju, przyznające im m.in. prawo do statusu jeńca wojennego i wynikające z tego dalsze prawa [6]. Najemnicy mogą być zatem sądzeni według lokalnego prawa, co jest realizacją obowiązku implementacji prawa międzynarodowego przez państwa strony powyższych konwencji. Jednakże punkt drugi art. 47 PD 1 KG zdefiniował najemników bardzo wąsko, dlatego potrzebna była kolejna regulacja, która nastąpiła w roku 1989 na forum ONZ, które uchwaliło Konwencję o zwalczaniu rekrutacji, wykorzystania, finansowania i szkolenia najemników. Definicję z 1977 roku rozszerzono, pomijając wymóg bezpośredniego udziału w konflikcie, a także dodając o osobę, która w jakiejkolwiek innej sytuacji została specjalnie zwerbowana w kraju lub za granicą w celu wzięcia udziału w zbiorowym akcie przemocy („concerted act of violence”) mającym na celu obalenie rządu lub w inny sposób naruszenie porządku konstytucyjnego w państwie albo naruszenie integralności terytorialnej państwa [7].

Jak widać, prawo międzynarodowe zareagowało na liczne zamachy stanu przy użyciu najemników. Niestety, jak zwykle z właściwym sobie opóźnieniem, zgodnie z powiedzeniem, iż prawo międzynarodowe jest o krok za współczesnymi sobie problemami. Zakazano werbunku, finansowania, szkolenia najemników, a także korzystania z ich usług. Karane jest także usiłowanie, współudział i pomocnictwo. Rzeczypospolita Polska, realizując obowiązek implementacji prawa międzynarodowego, też ustanowiła zakaz takiej służby bez zgody właściwego organu w artykule 141 Kodeksu Karnego: § 2 kto przyjmuje obowiązki w zakazanej przez prawo międzynarodowe wojskowej służbie najemnej, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. Tej samej karze podlega werbujący obywateli polskich lub przebywających w Polsce cudzoziemców do takiej służby albo kto taką służbę opłaca, organizuje, szkoli lub wykorzystuje [8].

Współcześnie zaczęły jednak powstawać prywatne firmy wojskowe (PMC – private military company), które są nowoczesnym wcieleniem najemnictwa. Są to duże, dobrze zorganizowane firmy prywatne, które świadczą odpłatne usługi ochroniarskie i militarne. Często nie biorą jednak one bezpośredniego udziału w walce. /nierzadko ich „pracownikami” są to obywatele kraju biorącego udział w konflikcie zbrojnym, dlatego nie można ich zakwalifikować jako najemników w świetle definicji legalnych przytoczonych powyżej. Uważam jednak, że są to najemnicy sensu largo, gdyż biorą oni nierzadko bezpośredni, a często pośredni udział w konflikcie zbrojnym – w celu uzyskania korzyści majątkowej.

Warto w tym miejscu podkreślić główną motywację, jaką kierują się najemnicy, czyli zysk. Odróżnia ich to od ochotniczych bojowników, których ambicją jest walka za idee [9], jak to ma miejsce w licznych konfliktach – znane są duże ilości osób pochodzących z spoza Syrii, które wyemigrowały, by walczyć w konflikcie syryjskim dla tzw. Państwa Islamskiego [10]. Nie wchodzą też w skład sił zbrojnych danego państwa (często francuska Legia Cudzoziemska jest błędnie uznawana za formację najemną), chociaż wielu najemników ma wojskową przeszłość, szczególnie poważaną w prywatnych firmach wojskowych. Wyróżnikiem najemnictwa jest też dużo większe wynagrodzenie w porównaniu z wojskami regularnymi. Marian Flemming podkreśla, że definicja najemnictwa jest tak wąska przez to, by nie zostali nią objęci właśnie ochotnicy czy doradcy wojskowi oraz inne osoby przybyłe z państw neutralnych, jak również żołnierze zawodowi o obcym obywatelstwie [11].

Wykorzystanie najemników i prywatnych film wojskowych miało miejsce we współczesnych konfliktach na Bliskim Wschodzie. Tak było w czasie wojny w Iraku, gdzie USA wynajmowało PMC do różnych zadań. Wtedy doszło do bardzo głośnych wydarzeń, jak np. zabójstwo i okaleczenie zwłok czterech kontraktorów słynnej firmy Blackwater, obecnie Academi [12], którzy dostarczali jedzenie dla firmy ESS, co doprowadziło do I bitwy o Faludżę [13]. Zbezczeszczenie ciał kontraktorów jest wyrazem nienawiści, jaką byli oni darzeni przez rebeliantów w Iraku. Firma ta jest prawdopodobnie najsłynniejszą ze współczesnych prywatnych firm ochroniarskich, dysponującą rozbudowanymi kontaktami z rządem USA. Jak wynika z raportu dla Izby Reprezentantów, tylko w latach 2001-2007 firma ta zarobiła ponad 1 mld $ w ramach kontraktów dla rządu amerykańskiego [14]. Z drugiej zaś strony to czterej kontraktorzy Blackwater zostali skazani na kary długoletniego więzienia za incydent na placu Nisur w Bagdadzie [15], w którym w 2007 roku zginęło 17 osób, a 20 zostało rannych. Była to niezwykle kontrowersyjna sprawa, porównywana nawet do masakry w My Lai. Warto podkreślić, że zostali oni skazani za zabójstwo, a nie za najemnictwo.

Najemnicy mogą być także wykorzystywani w ramach pośredniego, niejawnego udziału danego państwa w konflikcie zbrojnym. Takie zdarzenie miało miejsce w wykorzystaniu tzw. Grupy Wagnera, czyli rosyjskich najemników pod przywództwem Dmitrija Utkina, którzy są podejrzewani o to, iż zostali wysłani przez Federację Rosyjską do Ukrainy, gdzie wspierali separatystów, jak również do Syrii, gdzie pomagali rządowi Assada. W obu tych konfliktach ich obecność została potwierdzona przez liczne doniesienia medialne. Rząd rosyjski zaprzecza jednak tym doniesieniom. W styczniu 2018 roku Grupa Wagnera straciła ponad 200 ludzi w nalocie amerykańskich sił powietrznych [16].

Najemnicy byli wykorzystywani w wielu współczesnych konfliktach zbrojnych. Obecnie pełnią najczęściej funkcje pomocnicze i są zorganizowani w dużych firmach PMC. Ich działalność objęta jest zakazami, lecz definicja najemnictwa jest bardzo wąska, dlatego łatwo takim firmom uniknąć odpowiedzialności. Jako najemnicy najczęściej służą byli żołnierze, którzy mają problem z zaadoptowaniem się po opuszczeniu armii. Zachęcają ich do tego wysokie zarobki. Państwa lubią wykorzystywać tego typu firmy, ponieważ wyręczają wojsko, a śmierć najemników nie jest tak głośna jak śmierć własnych żołnierzy. Łatwiej też wtedy ukryć realne koszty prowadzenia działań zbrojnych. Pomimo licznych kontrowersji, trudno więc zakładać, aby wykorzystywanie najemników przestało się państwom z różnych względów opłacać.

[1] https://sjp.pwn.pl/doroszewski/najemnik;5455111.html

[2] Niccolo Machiavelli Traktat o Księciu

[3] OAU Convention for the Elimination of Mercenarism in Africa. Libreville, 3rd July 1977

[4] International Convention against the Recruitment, Use, Financing and Training of Mercenaries, 4 December 1989

[5] Protokół Dodatkowy I z 1977 r. do Konwencji Genewskich z 1949 r.

[6] Międzynarodowe Prawo Humanitarne Konfliktów zbrojnych pod redakcją: Zbigniew Falkowski, Marcin Marcinko, WCEO, Warszawa 2014, str. 186

[7] International Convention against the Recruitment, Use, Financing and Training of Mercenaries, 4 December 1989

[8] Dz. U. 1997 Nr 88 poz. 553 Ustawa z dnia 6czerwca 1997 r. Kodeks karny

[9] Międzynarodowe Prawo Humanitarne Konfliktów zbrojnych pod redakcją: Zbigniew Falkowski, Marcin Marcinko, WCEO, Warszawa 2014, str. 194

[10] „Global Terrorism Index 2015”. Institute For Economics and Peace. October 2015. Pages 46–47

[11] Jeńcy wojenni: Studium Prawno-historyczne, Marian Flemming, Warszawa 2000, str. 57

[12] https://www.academi.com/

[13] https://www.theguardian.com/world/2004/apr/24/iraq.rorymccarthy

[14] https://web.archive.org/web/20080131113042/https://oversight.house.gov/documents/20071001121609.pdf

[15 ]https://www.theguardian.com/us-news/2014/oct/22/us-jury-convicts-blackwater-security-guards-iraq

[16] https://thedefensepost.com/2018/02/10/russians-killed-coalition-strikes-deir-ezzor-syria/