Co dalej z Ukrainą?

UE i NATO, „Intermarium” czy może znowu Rosja?

Tworzenie się współczesnego narodu ukraińskiego nie było łatwym procesem. Terytorium Ukrainy  należało do ZSRR, a jeszcze wcześniej do Imperium Rosyjskiego. Państwo carów kwestionowało  istnienie samodzielnego narodu ukraińskiego. Tezę tą uzasadniała polityka rusyfikacji. Wzrost  świadomości narodowej wśród inteligencji ukraińskiej skutkował w okresie wojny domowej w Rosji  próbą (co prawda nieudaną) utworzenia własnego państwa. Nieskuteczność utrzymania kontroli  władz bolszewickich nad ukraińskim ożywieniem narodowym skutkowała fizycznym niszczenie elit  ukraińskich w latach 30. XX w. Wielki Głód uderzył w jądro ukraińskiej kultury, kultywowanej w  wiejskich wspólnotach. 

Następnie doszło do krwawego przyłączenia do Ukrainy jej części zachodniej, dokonanego w latach  1939–1941 i po 1944 r. Nie obyło się bez czystek etnicznych, przesiedleń i masowych zsyłek do  łagrów, które trwały do drugiej polowy lat 50. XX w. Lata 60. i 70. dawały oddech i stabilizację  ekonomiczną, jednak przemyślany proces rusyfikacji powiązanej z możliwością uzyskania wyższego  statusu społecznego w ZSRR nie ustawał. Wydawało się zatem, że odrodzenie narodowe,  zapoczątkowane po I wojnie światowej, nie będzie już możliwe. Rosyjska kultura i język zepchnęły – zdawałoby się, ostatecznie – etos ukraiński na zachodnie obrzeża USSR. 

Rzeczywiste wydarzenia roku 1991 i niepodległość niejako zaskoczyły dużą część ukraińskiego  społeczeństwa. Kryzys gospodarczy w ZSRR końca lat 80. dopomógł zdeterminowanym, ale niezbyt  licznym zwolennikom niepodległości. Społeczeństwo, zmęczone niedogodnościami życia i opadającą  radziecką gospodarką, opowiedziało się w referendum za niepodległością Ukrainy. Nawet  zrusyfikowany Krym zagłosował za odłączeniem się od ZSRR. Kolejne lata niepodległego bytu nie  przyniosły jednak znaczącej poprawy poziomu życia, a zaczął wracać sentyment do czasów ZSRR.  

Przeprowadzone w 1997 r. badania opinii publicznej wskazywały na utrzymywanie się stereotypów  budowanych latami przez propagandę radziecką, takich jak niechęć do NATO, powszechnie  postrzeganego jako „agresywny blok nuklearny”, bliskość z „bratnią” Rosją. Wiele ludzi widziało  przyszłość Ukrainy w jakimś związku z Rosją. Tylko połowa uznawała wartość systemu  demokratycznego. Odcięcie Ukrainy od rynków światowych i uzależnienie od rynku rosyjskiego  (wynikające z uwarunkowań historycznych) sprawiało, iż elity władzy młodego państwa nie  wyobrażały sobie funkcjonowania Ukrainy wbrew Rosji. Politycy rosyjscy, choć zaakceptowali rozpad  ZSRR, to już w latach 90. nie traktowali Ukrainy jako trwałego podmiotu, ale tymczasowy byt bez  historii i narodu, siłą oderwany od Rosji przez imperialistycznych wrogów „kolektywnego Zachodu”. 

Przejęcie władzy politycznej i gospodarczej przez wąskie grupy byłych aparatczyków ZSRR blisko  współpracujących z Kremlem wywoływało frustrację społeczeństwa na tle nierównego podziału  dochodów i niskiego poziomu życia, a także braku u rządzących wizji dającej nadzieję na lepszą  przyszłość. Przykład dawnych krajów obozu wschodniego, takich jak Polska, Rumunia, a także  dawnych republik ZSRR (Litwy, Łotwy i Estonii), które podjęły trud integracji ze światem Zachodu w  ramach NATO i UE, dawał coraz szerszym grupom ukraińskiego społeczeństwa inspirację i motywację  do zmiany dotychczasowego paradygmatu ukraińskiej polityki. Integracja z Zachodem zdawała się  realną perspektywą dla Ukrainy. Napędzało to też wypowiedzi polityków państw zachodnich które  sprawiały wrażenie, że Zachód czeka na Ukraińców i wystarczy zreformować państwo, by zostać  przyjętym do UE i NATO.

Pomarańczowa Rewolucja w 2004 r. była nie tylko reakcją na manipulacje wyborcze obozu  związanego z Leonidem Kuczmą, ale pierwszym zwiastunem tworzenia się zorganizowanej  proeuropejskiej i proatlantyckiej siły politycznej na Ukrainie. Próba odwrócenia prozachodniego  trendu podczas prezydentury Janukowycza zakończyła się kompromitacją obozu prorosyjskiego. 

Gigantyczna korupcja, niszczenie i tak słabych struktur państwa doprowadziły do gwałtownych i  masowych protestów. Rewolucja Godności w 2014 r. odsunęła prezydenta Janukowycza od władzy i  pokierowała ukraińską politykę na zachód.  

Nerwowa reakcja Kremla, oderwanie Krymu i próba oddzielenia od Ukrainy wschodniej i  południowej jej części, zakończona walkami i tysiącami ofiar, gwałtownie zmniejszyła sympatię do  Rosji i Rosjan. Jednak w dalszym ciągu Moskwa może liczyć na całkiem duże poparcie. Poparcie to, co  ciekawe, przebiega w poprzek podziałów językowych i etnicznych. Po stronie Ukrainy walczyło wielu  rosyjskojęzycznych Ukraińców, a także etnicznych Rosjan będącymi obywatelami Ukrainy oraz  ukraińskojęzyczni zwolennicy kapitulacji. 

USA, Niemcy, Rosja Chiny a sprawa ukraińska 

Zwycięstwo w wyborach prezydenckich Joe’ego Bidena zrodziło duże nadzieje wśród  propaństwowych elit ukraińskich. Po rzekomo prorosyjskim Trumpie miał przyjść do władzy  doświadczony polityk, znający dobrze problematykę Europy Wschodniej, o dużej wrażliwości na  prawa człowieka i krzywdę ludzką. Niektórzy ukraińscy politycy aktywnie motywowali diasporę  ukraińską w Ameryce do głosowania na Demokratów. 

Pierwszy rok prezydentury Joe’ego Bidena przyniósł jednak rozczarowanie. Inicjatywa spotkania z Władimirem Putinem, cofnięcie nałożonych przez administrację Trumpa dotkliwych sankcji na NS2  wywołały konsternację w Kijowie. Nie chodzi tylko o utratę 2 mld dolarów rocznie tytułem opłat za  tranzyt gazu, ale o pozbawienie Ukrainy narzędzia nacisku na Rosję w przypadku eskalacji działań  zbrojnych z jej strony. Rosja po ukończeniu projektu budowy NS2 będzie mogła bez większych  kosztów zaatakować militarnie Ukrainę. Kontynuując jednocześnie w sposób niezakłócony dostawy  gazu do Europy, utrzymując tym samym strumienie dewiz płynące do budżetu FR, które są ważne dla  stabilności społecznej. Dalsze wydarzenia potoczyły się szybko. 

Spotkanie Biden-Merkel wyjaśniło cele polityki amerykańskiej w Europie. Ekipa Bidena postanowiła  ocieplić stosunki z największym i najsilniejszym państwem UE, którym są Niemcy, by przejęły więcej  odpowiedzialności za bezpieczeństwo w Europie. Stało się to kosztem Europy Wschodniej. 

Wyjaśnienia tej polityki administracji prezydenta USA należy szukać w zmieniającym się układzie sił  globalnych. Głównym zagrożeniem dla USA staje się wzrost potęgi Chin i utrzymujące się wysokie i  chroniczne deficyty w handlu z tym krajem, wywołane – zdaniem Amerykanów – głównie asertywną,  chroniącą swój rynek polityką władz w Pekinie. Potężne nadwyżki uzyskiwane w handlu z państwami  Zachodu Pekin wykorzystuje m.in. do rozbudowy zdolności działań ofensywnych swojej armii oraz  zwiększania nacisku na małe i średnie państwa Azji Południowo-Wschodniej, w większości będące w  sojuszach obronnych z USA. To one są postrzegane przez Pekin jako konkurencja na rynkach  światowych dla Chin borykających się z problemem rosnących cen. Prezydent Ameryki wierzy, iż  kosztem ustępstw wobec Niemiec, a także pośrednio Rosji, odciągnie Europę od zacieśniania relacji gospodarczych z ChRL. Niemcy i Francja bowiem, w przeciwieństwie do administracji amerykańskiej,  postanowiły metodą perswazji i perspektywą rozszerzonej współpracy skłonić ChRL do większego  otwarcia dla produktów pochodzących z Europy. W Berlinie i Paryżu wierzy się, iż na konflikcie USA-ChRL można coś ugrać – na przykład lepsze traktowanie europejskich inwestorów. W związku z tym  nie wiadomo, czy Waszyngtonowi uda się w pełni wciągnąć Berlin i KE do gry przeciwko Chinom. 

Ukraina dla administracji Bidena stanowiła moralną przeszkodę w realizowaniu polityki zbliżenia do  Niemiec i Rosji, jak się okazało – łatwą do ominięcia. Nowa administracja amerykańska osłabiła także  nacisk na europejskich sojuszników na rzecz przyjęcia Gruzji, Mołdawii i Ukrainy do NATO. 

Niemcy mają do Ukrainy stosunek ambiwalentny. Z jednej strony wspierają prodemokratyczne  zmiany w tym kraju, ale tak, by nie psuć sobie relacji z Rosją, z którą wiążą nadzieje na współpracę  gospodarczą. Prezydent Żeleński próbuje rozpaczliwie przekonać Berlin do sprawy ukraińskiej. To, co  uzyskał, to mgliste obietnice bezpieczeństwa energetycznego, zakupów rosyjskiego gazu również z  przesyłu biegnącego przez Ukrainę i jakieś wsparcie finansowe. 

Należy zauważyć, iż oczekiwania Niemiec wobec Moskwy nie przekładają się na obroty wzajemne.  Wymiana handlowa Niemiec z FR jest niższa niż z Polską. Wśród wielu niemieckich polityków (można  tę uwagę traktować rozszerzająco na państwa zachodniej Europy, z wyjątkiem Wlk. Brytanii i krajów  skandynawskich) panuje opinia, iż nawet kiedy Ukraina była częścią ZSRR, Niemcy potrafiły  prowadzić ożywioną i korzystną dla siebie wymianę handlową z Moskwą. Jakość życia Niemców zza  Łaby na podziale Europy nie ucierpiała. Złudzenia Berlina co do możliwości prowadzenia  intensywnych kontaktów handlowych z FR, z zachowaniem status quo wobec Europy Wschodniej,  wstrzymują decyzje polityczne w sprawie członkostwa Ukrainy w NATO i UE. Taka postawa nie  powstrzymuje Moskwy od wywierania wielowymiarowej presji na kraje Europy Wschodniej; wręcz ją  do tego ośmiela. 

Przemożna chęć Berlina zwiększenia eksportu na rynek chiński może pokrzyżować plany  Waszyngtonu wciągnięcia Berlina do gry przeciwko Pekinowi. Racjonalny skądinąd pogląd, iż Zachód,  by wygrać rywalizację z autorytarnymi państwami, tzn. z FR i ChRL, musi działać razem i w sposób  skoordynowany, inaczej będzie rozgrywany i poniesie tego określone koszty w bliskiej przyszłości,  jakoś trudno się przebija do świadomości europejskich decydentów. Postawa Niemiec, de facto  blokująca europejskie i atlantyckie aspiracje Ukrainy, rodzi w Kijowie zniecierpliwienie i brak wiary w  dobre intencje Berlina. 

Polityka Chin wobec Europy jest jasna. Europejski rynek na zastąpić kurczące się możliwości eksportu  do USA. Utrzymanie niepodległej Ukrainy jest w interesie Chin. Chiny, budując system korytarzy  transportowych do Europy, nie chcą się uzależniać od Moskwy. Mają jednak ograniczone narzędzia  wsparcia. Nie chcą sobie także psuć relacji ze strategicznym partnerem, jakim jest FR. Znaczącym  faktem są odnotowywane przez Ukrainę od paru lat nadwyżki eksportu nad importem w handlu z  ChRL. 

Polska-Ukraina – wspólna sprawa? 

Choć wydawałoby się, że te dwa państwa łączy wiele wspólnych interesów gospodarczych i  politycznych, to wciąż nie wykorzystuje się synergii współpracy w wielu ważnych obszarach. Polsko ukraińska wymiana handlowa rośnie rok do roku (głównie dzięki aktywności MŚP), ale nie osiągnęła  szczytu swoich możliwości. Co gorsze państwa nie wykorzystują swojego położenia geograficznego,  nie łącząc swojej infrastruktury transportowej.

Na swój czas czeka projekt EAKTR (przesył ropy), infrastruktura magazynowania gazu, połączenia  elektroenergetyczne i teleinformatyczne… Polska i Ukraina razem mogą kontrolować handel lądowy  między wschodem a zachodem oraz stanowić ważny korytarz transportowy między południem a  północą. Zbudowanie połączeń infrastrukturalnych pozwoli na uruchomienie ekosystemu biznesu  powiązanego z rynkiem polskim. Będzie to miało także odzwierciedlenie w ściślejszej współpracy  politycznej. 

Polskie przedsiębiorstwa z udziałem skarbu państwa zachowują się pasywnie i wolą ograniczać swoją  aktywność do sprawdzonych od lat partnerów biznesowych, w przypadku sektora rafineryjnego w  dużej części nadal rosyjskich. Projekty dywersyfikacji dostaw ropy nie uwzględniają potencjału  współpracy z Gruzją i Ukrainą. Z szerszej perspektywy interesów kraju i regionu może być szkodliwe. 

Ta pasywność dużego polskiego biznesu sprawia, że politycy ukraińscy nie postrzegają Polski jako  kraju znaczącego dla gospodarki Ukrainy. Przekłada się to także na brak wizji głębszej współpracy  polsko-ukraińskiej. Przy tym nie można powiedzieć, aby stosunki dwustronne były złe. Poza  historycznym, nierozwiązywalnym konfliktem pamięci, współpraca polityczna przebiega poprawnie.  Powstało nawet koło członków Wierchownej Rady na bazie Intermarium, mające na celu  intensyfikację współpracy regionalnej, w tym z Polską. 

Polska, o dwa razy większej gospodarce niż Ukraina, mogłaby dzięki aktywności ekonomicznej  wzmocnić nie tylko swoją pozycję, ale i środowiska ukraińskie z proeuropejską wizją kraju. Wiele  działań da się realizować bez zaangażowania naszych partnerów z UE i NATO. Odciążenie ich na  wschodzie byłoby powitanie z ulgą. Polscy decydenci są przekonani o potrzebie aktywnej polityki  wobec krajów Europy Wschodniej, niestety nie mają dostatecznej świadomości, że klucz do sukcesu  tkwi w ekonomii, a nie wykonywaniu gestów. Sytuacja na Ukrainie jest cały czas dynamiczna. Jedno  jest pewne: nasza pasywność nie jest cnotą i może nas w przyszłości drogo kosztować. 

Opcja turecka w ukraińskiej polityce 

Historia stosunków kozacko-tureckich była burzliwa. Kozacy skutecznie atakowali posiadłości  tureckie w XVI–XVII w. Wojska tureckie i tatarskie często pustoszyły ziemie dzisiejszej Ukrainy.  Jednak po śmierci Bohdana Chmielnickiego jego syn, rozumiejąc zagrożenie ze strony Moskwy, a nie  chcąc się podporządkować Rzeczpospolitej, zwrócił się o protektorat do sułtana. 

Dziś, wobec pasywnej postawy państw europejskich w stosunku do oczekiwań Ukrainy,  obserwujemy próbę nawiązania ściślejszych kontrataków Kijowa z Ankarą. Poza werbalnym  poparciem dla integralności granic Ukrainy Turcja zdecydowała się na współpracę swojego przemysłu  zbrojeniowego z partnerami z Ukrainy. Turcja jest też potencjalnie gwarantem bezpiecznych dostaw  ropy, a może i gazu na Ukrainę przez tzw. południowy korytarz transportowy. Problem w tym, iż  Turcja współpracuje także z Rosją w obszarze dostaw sprzętu wojskowego. Okresy napięć  związanych z rozlicznymi interesami w pewnych obszarach przeplatają się z czasem współpracy.  Turcja jako członek NATO byłaby interesującym partnerem dla Ukrainy, nie wiadomo jednak, na ile  stabilnym. Obecnie doszło do eskalacji konfliktów Turcji z Rosją na tle sytuacji w Libii, Azerbejdżanie i  Syrii. Natomiast jest to korzystne dla Ukrainy. 

Co dalej z Ukrainą? 

Zastój na drodze Ukrainy do UE i NATO, brak map drogowych dla krajów Europy Wschodniej z  prozachodnimi aspiracjami – są wykorzystywane przez obecną na Ukrainie i świetnie sprofilowaną  propagandę rosyjską. Odpowiedź ukraińskich mediów jest chaotyczna i niespójna. I trudno się dziwić wobec niezdecydowanej postawy sojuszników. Do społeczeństwa ukraińskiego zakrada się apatia i  brak wiary w lepsze jutro. 

Po drastycznym spadku popularności Rosji i osobiście prezydenta Władimira Putina w 2014 r.  ostatnie badania opinii publicznej wskazują na zahamowanie spadku poziomu sympatii do FR. W  dalszym ciągu istnieje grupa obywateli, którym bliska jest nawet idea integracji z FR, jeśli miałoby to  prowadzić do pokoju i wzrostu stopy życiowej. 

Czy rosyjskie elity polityczne rzeczywiście mogą liczyć w najbliższej przyszłości na odbudowę swoich  wpływów w społeczeństwie ukraińskim, jest osobną kwestią. Trzeba też zaznaczyć, iż duża część  społeczeństwa, zwłaszcza ludzie, którzy stracili bliskich wskutek działań wojennych, stali się na trwałe  negatywnie nastawieni do rządu rosyjskiego i jego polityki wobec Ukrainy. I tu żadna, najbardziej  nawet wyrafinowana propaganda nie pomoże. I do tej grupy respondentów zakrada się jednak  pesymizm. 

Na Ukrainie mimo wszystko dokonują się zmiany. Znany i wpływowy oligarcha działający na rynku  paliw znalazł się w końcu w areszcie domowym, a kontrolowane przez niego aktywa spółek zostały  zabezpieczone przez sąd. Osłabli też inni oligarchowie, przede wszystkim ze względu na kryzys.  Niestety w powstającą wolną przestrzeń nie wchodzą oczekiwani inwestorzy z Europy Zachodniej i  USA. 

Być może przyjdzie nam zmierzyć się z czymś dziś, wydawałoby się, niemożliwym – kolejnym  zwycięstwem sił prorosyjskich i realizacją w Kijowie scenariusza znanego z Białorusi. Aktywa  ukraińskie zaczęłyby pracować dla Kremla. W takim przypadku i my, i Ukraińcy na długie lata  stracimy ogromną szansę rozwojową i nadzieję na podmiotowość w polityce. 

Oby taka perspektywa nie stała się rzeczywistością.