Dopalacze zabijają. Gdzie jest PaT?

Nowe substancje chemiczne zmieniające świadomość – nowe narkotyki – często nazywane dopalaczami, stanowią szczególne zagrożenie dla życia i zdrowia ludzi, głównie młodych, a poziom zainteresowania tymi produktami o niegroźnie, zachęcająco brzmiących nazwach (Talisman, Mocarz, Spice – w opisie produktu np.: imitacja sztucznego śniegu, imitacja produktu – rozpałka do ogniska koloru perłowego etc…) nie maleje. Kończący się właśnie okres wakacyjny, z natury rzeczy, sprzyja odkrywaniu nowych sfer aktywności, poznawaniu nowych miejsc i ludzi. Niestety nierzadko jest także czasem inicjacji alkoholowej i narkotykowej. Czas wypoczynku może wiązać się również z próbami sięgania po substancje psychoaktywne stanowiące często mieszaniny środków chemicznych używanych zwykle w rolnictwie, przedsiębiorstwach chemicznych, przeznaczonych do czynności technicznych, środków czystości i innych. W ostatnich tygodniach media donosiły o znaczącej skali zagrożenia, zatruciach skutkujących śmiercią wielu młodych ludzi. Niebezpieczeństwo kontaktu z dopalaczami można zilustrować słowami Marka Ryana, Dyrektora Louisiana Poison Center, cyt.: „Jeżeli zsumuje się wszystkie najgorsze efekty metamfetaminy, kokainy, PCP, LSD i ekstazy, to otrzyma się efekt, jaki czasami obserwujemy po dopalaczach”

W związku z poważnym charakterem zagrożenia, poza działaniami kontrolnymi i procesem wykrywczym, niezbędna jest profilaktyka kryminalna, jeszcze niedawno z powodzeniem realizowana w ramach ogólnopolskiego Programu Komendy Głównej Policji „Profilaktyka a Ty” (PaT), zmierzającego do budowania społeczności młodych ludzi promujących wśród swoich rówieśników modę na życie wolne od uzależnień. Dzisiaj próżno szukać kompleksowych pomysłów dających szansę na multiinstytucjonalne porozumienie i programowe działania zapewniające dotarcie do tysięcy odbiorców. Dlaczego zaniechano tych aktywności? Gdzie jest profilaktyka rówieśnicza? Gdzie jest PaT?

Co na to wychowawcy, policjanci, rodzice? Pozostają zadania do wykonania w postaci m.in.: budowania świadomości zagrożeń w każdym lokalnym środowisku, reagowania na obecność dopalaczy i narkotyków w otoczeniu sąsiedzkim, pracowniczym i szkolnym. Co więcej, jako dorośli mamy szczególne obowiązki wobec dzieci, a troska o ich dobro powinna skłaniać nas do włączenia się w rozwiązywanie problemów dorastania i służenia swoim wsparciem.

Uważność, potrzeba rozmowy, towarzyszenie dziecku w chwilach sukcesów i porażek oraz problemów i trudności dają szansę na zauważenie symptomów zagrożeń, zainteresowanie ryzykownymi zachowaniami w odpowiednim momencie, identyfikację prób korzystania z substancji psychoaktywnych.

Poza gotowością każdego z nas do działań dla dobra innych, prezentowaną na różnym poziomie, zgodnie z możliwościami i kompetencjami indywidualnymi, należy podkreślić zadania państwa, wprost wynikające z obowiązującego porządku prawnego. Posiadanie, udzielanie, handel, produkcja, przemyt narkotyków a także wytwarzanie oraz wprowadzanie do obrotu nowych substancji psychoaktywnych (NSP) i środków zastępczych jest zabronione, a informacje dotyczące takich zachowań oraz osób zaangażowanych w omawiany proceder powinny być przekazywane Policji. Należy mieć przekonanie, że specjalistyczne komórki do walki z przestępczością narkotykową a także dedykowani tym zadaniom policjanci, w każdej jednostce, wiedzą jak profesjonalnie postąpić w przypadku zgłoszenia zagrożenia o wspomnianym wyżej charakterze. Skalę walki z przestępstwami stypizowanymi w ustawie o przeciwdziałaniu narkomani w roku 2017 obrazuje liczba postępowań wszczętych na poziomie 32 594 i dynamika zdarzeń na poziomie 105,1 % – tj. o 1581 przestępstw narkotykowych więcej ujawniono w roku 2017 niż w roku 2016. Ustalono 30 121 podejrzanych (więcej o 690) w tym 1941 nieletnich – mniej o 194 osoby. Dane pokazują znaczącą i zwiększającą się aktywność Policji, co jest pozytywnym sygnałem, jednak szczegółowej analizy wymagałyby prowadzone postępowania w szczególności w odniesieniu do tzw. dilerów oraz sprawców produkujących narkotyki.

Warto jednocześnie wskazać, że poza przepisami karnymi dotyczącymi narkotyków, walka z NSP ma także stosowne umocowanie prawne w ustawie o przeciwdziałaniu narkomanii,

a ostatnie regulacje zmierzają do zaostrzenia prawa w tym zakresie. Wprowadzona zmiana do omawianej ustawy przewiduje karę pozbawienia wolności za posiadanie NSP i handel nimi. Mając jednak na uwadze główny przekaz niniejszego artykułu, analiza prawna oraz w zakresie procedur karnej i administracyjnej nie będzie prowadzona – precyzyjny komentarz do odpowiednich przepisów ustawy i praktyk procesowych, administracyjnych można znaleźć np. w Poradniku GIS – Nowe narkotyki w Polsce.

Wydaje się że, mimo dotychczasowych ograniczeń prawnych i faktycznych, trwa walka z procederem handlu dopalaczami – można zauważyć praktyki w Policji i w Państwowej Inspekcji Sanitarnej (PIS) służące skutecznemu monitorowaniu zjawiska, likwidowaniu sklepów z niedozwolonymi substancjami i ściganiu dilerów, producentów, przemytników. Warto mieć także świadomość rozwoju procederu handlu NSP w cyberprzestrzeni, co jest przedmiotem aktywnego zainteresowania, poza komórkami antynarkotykowymi, także policjantów z wydziałów do walki z cyberprzestępczością. Współpraca w ramach czynności wykrywczych

i bezpośrednio na miejscu zdarzenia – ujawnienia substancji, linii produkcyjnej itd. dotyczy także Prokuratury i PIS. Inspekcja sanitarna prowadzi stosowne analizy i ciekawe działania informacyjne, kierowane głównie do dzieci i rodziców: https://gis.gov.pl/dopalacze/. Jednocześnie podkreślić trzeba, że poważne kwestie dotyczące zwalczania przestępczości narkotykowej leżą w gestii Centralnego Biura Śledczego Policji.

Odwołując się do istoty artykułu kluczowa wydaje się profilaktyka służąca zabezpieczeniu naszych obywateli przed narażeniem na kontakt z narkotykami, NSP i eksperymentami ze śmiercionośnymi mieszaninami substancji psychoaktywnych. Należy jednocześnie zauważyć zaangażowanie w obszarze zapobiegania zjawisku wybranych instytucji, głównie resortu edukacji, PIS, Rzecznika Praw Dziecka, kuratorów sądowych, organizacji pozarządowych

i wielu ludzi dobrej woli przy bardzo znaczącym wsparciu, na przestrzeni wielu lat, ze strony Policji.

Program Komendy Głównej Policji, odpowiadający na wyżej przedstawione zagrożenia – Profilaktyka a Ty, kierowany do roku 2016 przez insp. Grzegorza Jacha – dzisiaj nie istnieje w wymiarze centralnym. Do tej pory stanowił wiodące, ogólnokrajowe przedsięwzięcie mogące być przykładem na unikalne w skali Europy wielopodmiotowe, powszechne działania z obszaru profilaktyki kryminalnej – przeciwdziałanie narkomani, alkoholizmowi i zachowaniom przemocowym w połączeniu z budowaniem akceptacji i zrozumienia dla działań Państwa, samorządu terytorialnego i szkoły oraz, co jest nie do przecenienia, wartościowych relacji: młodzież – Policja!

Cele Programu „Profilaktyka a Ty”:

• inicjowanie przez zespoły specjalistów (w tym policyjnych) wspólnoty działań, skierowanych przeciwko zjawiskom patologii społecznej, opartych na innowacyjnych metodach, z zaangażowaniem młodzieżowego wolontariatu i aktywną współpracą z samorządem terytorialnym;
• zmniejszanie zjawiska uzależnień wśród młodzieży szkolnej, poprzez kształtowanie aktywnych społecznie i umacnianie asertywnych postaw;
• inspirowanie rodziców do pogłębiania wiedzy z zakresu profilaktyki uzależnień oraz nakłanianie ich do częstej rozmowy na ten temat z własnymi dziećmi;
• tworzenie ogólnopolskiej społeczności, promującej wśród młodzieży modę na życie bez uzależnień.

Przez 11 lat działań w całym kraju, poczynając od roku 2006, korzystano z uznanych metod profilaktyki rówieśniczej, czerpiąc z technik oddziaływania na młodego człowieka poprzez sztukę, muzykę, sport, teatr i inne aktywności. Praktyczną stroną działań było włączenie uczestnika w bezpośrednią relację z wykonawcą, artystą, często rówieśnikiem, pod uważnym nadzorem instruktorów, wychowawców i ekspertów policyjnych, co pozwoliło dotrzeć z ważnym przekazem, często egzystencjalnym, do rzeszy ponad 200 000 młodych osób oraz wielkiej grupy rodziców, wychowawców i nauczycieli. Funkcjonowało ponad 100 grup młodzieżowych PaT zarządzanych przez liderów – rówieśników oraz dziesiątki inicjatyw wspierających główny nurt działań, np.: PaT-Porty, SymPaTycy i lokalne grupy nauczycieli, wychowawców, instruktorów wraz z koordynatorami młodzieżowymi.

Profesjonalnie zorganizowane działania, zarządzane przez Komendę Główną Policji – Impresariat PaT – pozwalały na:

• tworzenie zintegrowanej przestrzeni wychowawczej – wzajemne oddziaływanie na postawy;
• motywowanie do troski o siebie i drugiego człowieka – do bezinteresownego pomagania innym i służenia potrzebującym;
• doświadczanie dumy, satysfakcji z własnych osiągnięć i zaspokojenie potrzeby przynależności grupowej, często w wymiarze ponad wojewódzkim, krajowym;
• otwarcie unikalnej, wyjątkowej przestrzeni poznawczej i komunikacyjnej pomiędzy młodzieżą i osobami dorosłymi (policjantami, nauczycielami, urzędnikami, rodzicami) zapewniającej rozwój wzajemnych relacji i atmosferę głębokiego zrozumienia, na której wiele zbudowano;
• oferowanie szkoleń, materiałów dydaktycznych dla nauczycieli i policjantów oraz planowe, systematyczne działania w wymiarze ogólnokrajowym.

Działania PaT w każdym województwie, w którym były realizowane miały znaczącą rolę w wychowaniu młodzieży i stanowiły autentyczne wsparcie dla grona pedagogicznego i szkolnych rozwiązań programowych w zakresie profilaktyki, w tym zapobiegania uzależnieniom.

Całoroczna praca edukacyjna, artystyczna, profilaktyczna znajdowała swoje zwieńczenie podczas Ogólnopolskich Przystanków PaT, które miały swój niezwykły wymiar i „klimat” przygotowując dzieci (powyżej 15 roku życia), w trakcie warsztatów, do wystąpienia na scenie, nauczając pożądanych zachowań, budując postawy troski o rówieśnika, kolegę, przyjaciół w celu przeciwstawienia się szeroko rozumianemu złu. Profesjonalnie dobrane tematy przedsięwzięć warsztatowych, sztuki teatralne ekskluzywnie tworzone na potrzeby PaT, były swoistą marką, znakiem rozpoznawczym ogólnopolskich działań, a doświadczeni, znani artyści zaangażowani w ten ruch społeczny – ruch „wolnych serc” – stanowili wielki potencjał Programu dający gwarancję wysokiej jakości i trafności podejmowanych inicjatyw na rzecz młodzieży. Treści programowe podlegały konsultacji ze środowiskiem nauczycielskim, akademickim oraz były akceptowane przez urzędników resortów edukacji, spraw wewnętrznych, Rzecznika Praw Dziecka, przy wsparciu wielu innych gremiów. Efektem wieloletniej pracy, poza spójnym, mierzalnym, profesjonalnym Programem było powstanie wielotysięcznej społeczności PaT – gotowej do wspólnego działania, stanowiącej naturalny wzorzec obywateli zaangażowanych społecznie, świadomych zagrożeń i możliwości przeciwdziałania problemom, kierujących się wartościami. Co więcej, środowisko młodych ludzi PaT było przygotowane na współpracę z Policją, administracją w rozumieniu ogólnym oraz Kościołem. Badania ankietowe wśród uczestników wskazywały na potencjał inicjatywy i mierzalne efekty pracy profilaktycznej – dla przykładu – badanie ilościowe, diagnostyczne „Tacy jesteśmy – czyli młodzież w programie „Profilaktyka a Ty” przeprowadzone podczas VIII Przystanku PaT w Łodzi w 2013 roku.

Spośród respondentów, którzy informowali, że używali narkotyków, niemal 2/3 zadeklarowało, że odkąd działa w PaT w ogóle przestali sięgać po narkotyki.

X Przystanek PaT w roku 2015 na Stadionie Narodowym zgromadził ok. 10 000 młodych osób, rzesze policjantów, urzędników, nauczycieli i wychowawców zaangażowanych w tę kluczową inicjatywę profilaktyczną. Program PaT na przestrzeni lat był wspierany organizacyjnie

i finansowo przez MSW/MSWiA w ramach rządowego Programu ograniczania przestępczości

i aspołecznych zachowań „Razem bezpieczniej” (PaT został wpisany w 2007 roku do Programu „Razem bezpieczniej”) oraz m.in. przez MEN i samorząd terytorialny, co pozwoliło powszechnie i skutecznie realizować profilaktykę w odniesieniu do wymienionych zagrożeń, także walcząc z dopalaczami. Działania programowe, poza oczywistym efektem wizerunkowym, dawały również gwarancję wzmacniania zrozumienia dla działań administracji publicznej, Policji na rzecz bezpieczeństwa każdej lokalnej społeczności, a budowane relacje z młodzieżą stanowiły wyjątkowy przykład współpracy i kształtowania postaw pro-społecznych, pro-aktywnych w środowisku rówieśniczym.

Ruch społeczny angażujący, poza wymienionymi instytucjami, również Kościół oraz władze państwa, ministrów, Rzecznika Praw Dziecka, wojewodów, marszałków województw, starostów, prezydentów miast, burmistrzów, wójtów, komendantów Policji pozwalał na budowanie autentycznej koalicji na rzecz życia bez uzależnień i wsparcia młodzieży, co w erze społeczeństwa informacyjnego, akceleracji obciążenia pracą i innymi obowiązkami oraz w kontekście zagrożeń cywilizacyjnych, miało szczególną wartość.

Rok 2016 i kolejne lata przyniosły likwidację programu w rozumieniu działania Komendy Głównej Policji i brak wsparcia ze strony formacji dla struktur PaT funkcjonujących lokalnie. Mimo postępującego ograniczania pomocy wiele lokalnych inicjatyw przetrwało i nadal korzysta z doświadczeń minionych lat.

Niezrozumiałe jest destrukcyjne ingerowanie w działania programowe, zakazywanie inicjatyw PaT, także lokalnego, policyjnego wsparcia dla działania szkół w tym zakresie, dla obecności funkcjonariuszy w toku wydarzeń programowych. Nastąpiło usunięcie strony www.pat.gov.pl i dobrych praktyk profilaktycznych PaT, co szczególnie w obliczu autentycznych sukcesów Programu w postaci m.in.: skutecznego dotarcia do potencjalnie zagrożonych grup młodzieży i zbudowania ruchu społecznego na niespotykaną dotąd skalę, budzi zdziwienie i brak akceptacji.

Wydaje się, że swoisty zakaz instytucjonalnego wspierania przedsięwzięcia, w tym brak odniesienia się do niego w ramach ostatnich edycji Programu „Razem bezpieczniej” (chociaż na uznanie zasługuje większa, niż w latach minionych, kwota na lokalne działania – 6 mln PLN), mimo wcześniejszego, wieloletniego stałego zaangażowania policjantów i urzędników MSWiA, w tym także ważnego wsparcia finansowego, może niepokoić i wydaje się mieć podstawy pozamerytoryczne.

Mając świadomość możliwości prowadzenia przez uprawnione organy, działań kontrolnych, wykrywczych i innych w odniesieniu do każdego programu realizowanego ze środków publicznych – być może tak dzieje się i w tym przypadku – nie można zgodzić się jednak, na zniszczenie idei i odrzucenie tysięcy młodych ludzi wcześniej zachęcanych do wspólnego kroczenia w marszu przeciwko poważnym i powszechnym zagrożeniom! Czy Ci młodzi ludzie czemuś zawinili? Zastanawiające jest, że po latach wielkiego wysiłku znaczącej grupy policjantów, nauczycieli, wychowawców i urzędników, dzisiaj resort SWiA, Policja i inni tracą szansę na wartościowy kontakt z młodzieżą, na tak dużą skalę, na budowanie ich postaw, na towarzyszenie w ich rozwoju, tak aby uchronić młodzież przed ryzykownymi zachowaniami – często przed utratą zdrowia lub życia.

Gdzie jest PaT? Co w zamian oferuje Policja? Czy są racjonalne argumenty stojące za likwidacją tej wyjątkowej inicjatywy – zapewniającej dotarcie m.in. Policji do kilkuset tysięcy młodych ludzi

i autentyczne przeciwdziałanie zagrożeniom na przestrzeni ostatnich lat? Te pytania dzisiaj pozostają bez odpowiedzi, ale należy mieć pewność, że współpraca z lokalnymi społecznościami i ich partycypacja w procesie zapewnienia bezpieczeństwa, zapobieganie zagrożeniom kryminalnym, profilaktyka rówieśnicza, działania edukacyjne i świadomościowe

w odniesieniu do identyfikowanych problemów, mogą być istotnym uzupełnieniem przedsięwzięć wykrywczych (czynności dochodzeniowo-śledczych i operacyjno-rozpoznawczych) w codziennej walce z przestępczością. Niedocenianie tego obszaru aktywności wydaje się brakiem profesjonalizmu i utratą zdolności do strategicznego planowania. W perspektywie długoterminowej ograniczenie profilaktyki kryminalnej

w omawianym obszarze nie pozwoli na osiągnięcie wysokiego poziomu skuteczności pracy policyjnej, szczególnie w obliczu rosnącej dostępności substancji zmieniających świadomość.

Włączenie społeczne młodych ludzi mających problem z identyfikacją w swoim środowisku rówieśniczym, rodzinnym, sięgających po ryzykowne metody spędzania czasu lub budowanie pozycji w grupie, w tym w zakresie wypełniania ról opartych na przemocy, korzystając ze środków psychoaktywnych, pozostaje stałym wymogiem. Za niezbędne należy uznać także rzeczywiste, poważne i skuteczne działanie eksperta do spraw informacji o narkotykach i narkomanii na poziomie wojewódzkim i lokalnym oraz faktyczne programowanie działań o takim charakterze w każdej gminie (Program Przeciwdziałania Narkomanii), zgodnie z ustawą o przeciwdziałaniu narkomanii. Wartościowe mogą okazać się także wybrane inicjatywy policyjne podejmowane w naszym kraju, prezentowane poniżej wraz z wnioskami generalnymi. Niezwykle istotne pozostanie aktywne zwalczanie przestępczości narkotykowej i tej związanej z NSP oraz doskonalenie prawa i praktyk Policji oraz Prokuratury w celu redukcji zjawiska narkomanii.

W obszarze profilaktyki kryminalnej, za niezbędne należy uznać:

• Programowe działania dla młodzieży o podobnym zakresie jak inicjatywa PaT;
• Powszechne realizowanie inicjatywy KWP Poznań – Obserwatorium zagrożeń dla ludzi młodych;
• Ponowne sięgnięcie do kompleksowego materiału przygotowanego przez mazowiecką Policję i radomski ośrodek doskonalenia nauczycieli (zaakceptowany w minionych latach w KGP oraz MSWiA) – Edukacja dla Bezpieczeństwa;
• Aktywizacja działań w ramach Programu „Razem bezpieczniej” adresowanych do młodych ludzi w formach właściwych dla dokonań PaT, ukierunkowanych bezpośrednio na walkę z NSP i narkotykami;
• Określenie właściwego katalogu zadań dla Policji oraz innych podmiotów zapobiegania, reagowania i zwalczania przestępczości narkotykowej i NSP, w celu wskazania spójnych ram współpracy, ograniczenia dublowania kompetencji i obowiązków oraz osiągnięcia efektu synergetycznego.