OBRONA CYWILNA – STAN OBECNY

Obecny stan obrony cywilnej można określić jednoznacznie – nie istnieje obecnie dziedzina naszego bezpieczeństwa odpowiedzialna za cyt. „ochronę ludności, zakładów pracy 
i urządzeń użyteczności publicznej, dóbr kultury, ratowanie i udzielanie pomocy poszkodowanym w czasie wojny oraz współdziałanie w zwalczaniu klęsk żywiołowych i zagrożeń środowiska oraz usuwaniu ich skutków” [1].

System bezpieczeństwa państwa tworzy tzw. polityka zagraniczna czyli dyplomacja 
i polityka obronna składająca się z podsystemu militarnego (wojsko) i podsystemu cywilnego (zarządzanie kryzysowe i obrona cywilna). Dotychczas podsystem cywilny kojarzony był
w sposób następujący:

–       czas pokoju – zarządzanie kryzysowe,

–       czas wojny – obrona cywilna.

Zarządzanie kryzysowe posiada swoje ustawy, natomiast obronę cywilną określały zapisy ujęte w ustawie o powszechnym obowiązku obrony RP. Wspomniana ustawa w art. 17, 18, 19, 20, 22 określała m.in. organ centralny OC, sposób powołania Szefa Obrony Cywilnej Kraju, zakres Jego działania, ogólne zasady wykonywania zadań w ramach powszechnego obowiązku obrony przez ministrów, wojewodów, marszałków województw, starostów i wójtów lub burmistrzów (prezydentów miast) oraz przedsiębiorców i inne jednostki organizacyjne, a także organizacje społeczne.

Z kolei dział IV w/w ustawy pt. obrona cywilna, określał cel obrony cywilnej (treść zmieniona w stosunku do I Protokołu Dodatkowego do Konwencji Genewskich), jednostki organizacyjne obrony cywilnej (formacje do zadań ogólnych i specjalnych), obowiązek obywateli w zakresie obrony cywilnej (służba w OC, edukacja i szkolenie), rolę Wojskowych Komend Uzupełnień w zakresie OC a nawet wyróżnienia i kary dla osób odbywających służbę w obronie cywilnej[2]. 

Niestety 23 kwietnia 2022 roku weszła w życie ustawa o obronie ojczyzny, zastępująca ustawę o powszechnym obowiązku obrony RP. W jej treści nie ujęto żadnych kwestii powiązanych 
z obroną cywilną tj:

–       art. 17, 18, 19, 20, 22 z ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP,

–       brak działu IV – obrona cywilna,

–       nie ujęto kwalifikacji zdrowotnych dotyczących służby w obronie cywilnej,

–       nie ma możliwości odbycia służby zastępczej w obronie cywilnej.

Jednym słowem, obrona cywilna została zlikwidowana.

Tym aktem prawnym (ustawa o obronie ojczyzny) zostały anulowane także zapisy takie jak:

1)    USTAWA z dnia 21 listopada 1967 roku o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej. (Dz.U. z 2021 r., poz.372 – t. jednolity).

2)    ROZPORZĄDZENIE Rady Ministrów z dnia 25 czerwca 2002 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Szefa Obrony Cywilnej Kraju, szefów obrony cywilnej województw, powiatów i gmin. (Dz.U. z 2002 r. Nr 96, poz. 850).

3)    ROZPORZĄDZENIE Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 26 września 2002 r. w sprawie odbywania służby w obronie cywilnej. (Dz.U. z 2002 r. Nr 169, poz. 1391 – z późn. zm.).

4)    ROZPORZĄDZENIE Rady Ministrów z dnia 29 marca 2005 r. w sprawie zasad zwalniania przez pracodawców z obowiązku świadczenia pracy osób powołanych do służby w obronie cywilnej w związku ze zwalczaniem klęsk żywiołowych, katastrof i zagrożeń środowiska. (Dz.U. z 2005 r. Nr 60, poz. 518).

5)    ROZPORZĄDZENIE Rady Ministrów z dnia 29 marca 2005 roku w sprawie stanowisk uznawanych za równorzędne z odbywaniem służby w obronie cywilnej. 
(Dz.U. z 2005 r. Nr 60, poz. 519).

6)    ROZPORZĄDZENIE Rady Ministrów z dnia 4 kwietnia 2005 r. w sprawie umundurowania osób odbywających służbę w obronie cywilnej. 
(Dz. U. z 2005 r. Nr 84, poz. 722).

7)    ROZPORZĄDZENIE Ministra Obrony Narodowej z dnia 27 kwietnia 2006 r. 
w sprawie określenia kategorii żołnierzy rezerwy, których przeznaczenie do służby w obronie cywilnej wymaga zgody wojskowego komendanta uzupełnień. 
(Dz.U. z 2006 r. Nr 83, poz. 576).

8)    ROZPORZĄDZENIE Rady Ministrów z dnia 28 września 1993 r. w sprawie powszechnej samoobrony ludności. (Dz.U. z 1993 r. Nr 91, poz. 421).

9)    Wytyczne Szefa Obrony Cywilnej Kraju w sprawie zasad opracowania planu obrony cywilnej województw, powiatów i gmin z 27 grudnia 2011 r. ,

10) Wytyczne Szefa Obrony Cywilnej Kraju w sprawie zasad ewakuacji ludności, zwierząt i mienia na wypadek masowego zagrożenia z dnia 17 października 2008 r.

11) Wytycznych Szefa Obrony Cywilnej Kraju w sprawie zasad organizacji i sposobu przeprowadzania szkoleń z zakresu obrony cywilnej – z dnia 11 stycznia 2016 r. ,

12) Normatywy w zakresie zaopatrywania organów i formacji obrony cywilnej w sprzęt, środki techniczne i umundurowanie niezbędne do wykonywania zadań obrony cywilnej oraz ich ramowych struktur organizacyjnych i podstawowych zadań – z marca 2014 r.

Konsekwencją anulowania w/w przepisów jest:

1)    anulowanie wszystkich planów obrony cywilnej od poziomu kraju do poziomu gminy,

2)    anulowanie kart realizacji zadań obrony cywilnej wyznaczonych zakładów pracy,

3)    anulowanie planów działania formacji obrony cywilnej,

4)    anulowanie planów ewakuacji i przyjęcia III stopnia,

5)    zaprzestanie realizacji szkolenia społeczeństwa w ramach powszechnej samoobrony,

6)    brak szkoleń członków formacji obrony cywilnej,

7)    wymuszenie zmian w edukacji młodzieży w ramach przedmiotu „Edukacja dla bezpieczeństwa”,

8)    zmiana edukacji studentów na kierunkach związanych z bezpieczeństwem wewnętrznym,

9)    likwidacja wszystkich etatów w administracji rządowej i samorządowej powiązanych 
z obroną cywilną (ok. 50 tys. osób),

10) likwidacja magazynów obrony cywilnej,

11) likwidacja stanowisk powiązanych z przeglądem i naprawą sprzętu wykorzystywanego 
w obronie cywilnej itd.

Dotychczas obowiązujące przepisy, wymuszały opracowywanie planów obrony cywilnej na poziomie kraju, województwa, starostwa i gminy[3] . Każdy plan składał się z części opisowej 
i graficznej. W części opisowej wyróżniono cztery rozdziały w skład których wchodziły:

1.     PLAN GŁÓWNY

a.     Podstawy prawne opracowania dokumentu

b.     Wytyczne np. Starosty – Szefa Obrony Cywilnej Powiatu w sprawie określenia szczegółowych zasad opracowania planów obrony cywilnej gmin

c.     Arkusz uzgodnień

d.     Rejestr zmian

e.     Ocena zagrożenia oraz charakterystyka zagrożeń na wypadek zewnętrznego zagrożenia bezpieczeństwa państwa i w czasie wojny, a także ocena ryzyka ich wystąpienia i wnioski wynikające z tej oceny

                                  I.         charakterystyka gminy

                                II.         zagrożenia zewnętrzne i wewnętrzne

                              III.         wnioski z oceny zagrożenia 

                              IV.         ocena ryzyka ich wystąpienia

f.      Zadania i obowiązki osób (szefów OC i osób funkcyjnych) oraz podmiotów, którym powierzono realizację zadań obrony cywilnej, a także zestawienie zadań obrony cywilnej (ZZOC) realizowanych przez jednostki lub komórki organizacyjne na administrowanym terenie

                                  I.         organizacja Gminnego Zespołu Kierowania Obroną Cywilną

                                II.         zadania osób funkcyjnych Gminnego Zespołu Kierowania Obroną Cywilną

                              III.         Siatka bezpieczeństwa

                              IV.         Zestawienie zadań obrony cywilnej

g.     charakterystyka struktur organizacyjnych i zasobów oraz analiza możliwości ich wykorzystania

h.     terminy i tryb aktualizacji planu

i.      inne:

                                  I.         zestawienie rejonów objętych skutkami działań zbrojnych, terrorystycznych i dywersyjnych, uderzeń lotniczych itp. oraz oszacowanie ewentualnych strat w sprzęcie i materiałach

                                II.         priorytety działań ratowniczych

                              III.         wykaz jednostek organizacyjnych (formacji) obrony cywilnej i % ich wyposażenia w sprzęt zgodnie z tabelami należności, a także plan uzupełnienia potrzeb w brakującym sprzęcie i sposób wykonania tego zadania

                              IV.         wykaz sił współdziałających

                                V.         podział sił i środków na rejony działania

                              VI.         schemat łączności kierowania i współdziałania

                            VII.         plan alarmowania jednostek organizacyjnych OC

2.     PROCEDURY POSTĘPOWANIA

a.     Opis stanów gotowości obronnej państwa

                                  I.         formalno prawne podstawy realizacji wyższych stanów gotowości obronnej państwa

                                II.         podstawowe pojęcia i sposób realizacji zadania

                              III.         wykaz sił i środków realizujących zadanie

b.     Tryb oraz przedsięwzięcia organizacyjno – administracyjne, niezbędne do uruchamiania działań w zakresie obrony cywilnej

                                  I.         tryb wprowadzania Wyższych Stanów Gotowości Obronnej (WSGO) na terenie Gminy

                                II.         przedsięwzięcia w zakresie osiągania gotowości obronnej państwa

                              III.         czynności Zespołu Kierowania w czasie osiągania WSGO

c.     Inne:

                                  I.         Podział stanu osobowego Zespołu Kierowania OC na stanowiska w strukturach czasu wojny

                                II.         Struktura kierowania OC podczas osiągania WSGO

                              III.         Podział Zespołu Kierowania na Stanowisku Kierowania (SK)

                              IV.         Plan powiadamiania Zespołu Kierowania Obroną Cywilną

                                V.         Procedury postępowania

3.     ZAŁĄCZNIKI FUNKCJONALNE

a.     Służba ostrzegawcza – Organizacja monitorowania zagrożeń, ostrzegania i alarmowania, w tym organizacja informowania ludności o zagrożeniach sposobach postępowania w przypadku ich wystąpienia

b.     Ewakuacja

c.     Przygotowanie i organizowanie schronów – Przygotowanie i organizowanie budowli ochronnych

d.     Obsługa środków zaciemniania

e.     Ratownictwo

f.      Służby medyczne, włączając w to pierwszą pomoc oraz opiekę religijną – Organizacja opieki medycznej, pomocy społecznej oraz pomocy psychologicznej i religijnej

g.     Walka z pożarami

h.     Wykrywanie i oznaczenie stref niebezpiecznych

i.      Odkażanie i inne podobne działania ochronne

j.      Dostarczanie doraźnych pomieszczeń i zaopatrzenia

k.     Doraźną pomoc dla przywrócenia i utrzymania porządku w strefach dotkniętych klęskami

l.      Doraźne przywracanie działalności niezbędnych służb użyteczności publicznej

m.   Doraźne grzebanie zmarłych

n.     Pomoc w ratowaniu dóbr niezbędnych do przetrwania

o.     Dodatkowe rodzaje działalności, niezbędne do wypełnienia któregoś z zadań wyżej wymienionych, w tym planowane prace organizacyjne

4.     INFORMACJE UZUPEŁNIAJĄCE

a.     Ochrona i ewakuacja zabytków[4] – w formie załącznika „Gminny plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowej gminy” o treści:

                           I.         Podstawy prawne opracowania planu

                         II.         Charakterystyka zasobów i rozmieszczenia zabytków

                       III.         Wnioski z analizy rozmieszczenia i zagrożenia zabytków oraz sposoby ich ochrony w zależności od zagrożenia

–       Charakterystyka gminy

–       Ocena zagrożenia

–       Ocena ryzyka

                      IV.         Wykaz zabytków nieruchomych, zawierający ważniejsze elementy podlegające zabezpieczeniu i sposoby zabezpieczeń oraz dane dotyczące realizacji prac

                        V.         Sposób współdziałania, powiadamiania i łączności

                      VI.         Sposoby informowania o stratach

                    VII.         Zestawienie prac dokumentacyjnych i konserwatorsko-zabezpieczających w razie wystąpienia strat i szkód w zabytkach

                  VIII.         Wykaz z adresami jednostek, instytucji, organizacji i rzeczoznawców, przewidzianych do udzielenia pomocy zabytkom w razie zagrożenia

                      IX.         Arkusz aktualizacji

                        X.         Część graficzna – mapa.

b.     Zaopatrzenie w wodę – w formie załącznika „Dokumentacja planowych działań zapewnienia funkcjonowania publicznych urządzeń zaopatrzenia w wodę w warunkach specjalnych dla gminy ….” o treści:

                              I.         Charakterystyka gminy.

–       Charakterystyka ogólna gminy  

–       Zagrożenia

–       Ocena ryzyka

                            II.         Zapotrzebowanie wody w warunkach normalnych i w okresie ograniczonych dostaw (ilości niezbędne i minimalne)

                          III.         Zestawienie publicznych urządzeń zaopatrzenia w wodę i ich charakterystyka  techniczna

                          IV.         Określenie brakujących ilości materiałowych i sprzętu technicznego

                            V.         Dane dotyczące zapewnienia warunków ochrony załogi i urządzeń

                          VI.         Opis przysposobienia publicznych urządzeń zaopatrzenia w wodę do pracy w warunkach specjalnych

                        VII.         Wykaz prac wynikających z założonego sposobu przysposobienia w rozbiciu na poszczególne stany gotowości

                      VIII.         Opis czynności do wykonania w przypadku wystąpienia skażenia

                          IX.         Bilans potrzeb materiałowych i sprzętu technicznego

                            X.         Rodzaj i skład służb wodociągowych niezbędnych do obsługi w stanie gotowości obronnej czasu wojny

                          XI.         Opis organizacji łączności w stanie pełnej gotowości

                        XII.         Wytyczne przysposobienia typowych stacji wodociągowych do pracy w warunkach specjalnych i postępowanie w razie wystąpienia skażenia wody

                      XIII.         Karta aktualizacji dokumentacji

                      XIV.         Załącznik: CZĘŚĆ GRAFICZNA – MAPA z naniesionymi:

–       stanowiskami kierowania osób funkcyjnych

–       stanowiskami służb możliwych do wykorzystania w akcjach ratowniczych

–       usytuowanie szpitala i zastępczych miejsc szpitalnych

–       prawdopodobieństwo zagrożeń od TSP, powodzi i pożaru

–       usytuowanie syren alarmowych

W niektórych zakładach pracy obowiązały „Karty realizacji zadań obrony cywilnej” wynikające z zestawienia zadań obrony cywilnej (ZZOC) realizowanych przez jednostki lub komórki organizacyjne na administrowanym terenie ujęte w punkcie „f” rozdziału Plan główny „Planu obrony cywilnej gminy”. Były wykonywane wg. wzoru:

   ZATWIERDZAM                                                                       KARTA NR …..

………………………….

         Imię i nazwisko

KARTA REALIZACJI ZADANIA

OBRONY CYWILNEJ

Jak wspomniano powyżej, wykonywały i realizowały te zadania tylko nieliczne zakłady. Wynikało to z Wytycznych Szefa Obrony Cywilnej Kraju w sprawie zasad opracowania planu obrony cywilnej województw, powiatów i gminz 27 grudnia 2011 r. Pominięto tu zakłady pracy, które w rozporządzeniu o obronie cywilnej z 1993 roku obligatoryjnie były zobowiązane do opracowywania takich dokumentów. Dokumenty te były jedynymi, które właścicielom, dyrektorom czy kierownikom ukazywały i uświadamiały zakres zagrożeń zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych. Pozwalały również przygotować zakład na taką ewentualność. Niestety ten zapis prawny jak i ten cyt. „Formacje obrony cywilnej mogą tworzyć także pracodawcy” (art. 138 pkt.4 Ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP) spowodowały lawinową likwidację formacji obrony cywilnej w zakładach. Mogą znaczy nie muszą, dlaczego mam to robić skoro nie muszę. Dlatego zastanawiającym ruchem było opracowanie i wydanie „Normatyw w zakresie zaopatrywania organów i formacji obrony cywilnej w sprzęt, środki techniczne i umundurowanie niezbędne do wykonywania zadań obrony cywilnej oraz ich ramowych struktur organizacyjnych i podstawowych zadań” z marca 2014 roku.

Sam układ karty realizacji zadań sprawdzał się w zadaniu dotyczącym np. alarmowania załogi zakładu pracy. Niestety w przypadku zadania związanego z ewakuacją niekoniecznie. Ewakuacja[5] I stopnia była ujęta w „Instrukcji bezpieczeństwa pożarowego”. Niestety ewakuacja II lub III stopnia, czyli na wypadek sytuacji kryzysowej lub wojny wymaga dużo większego opracowania. Przykładowo taki plan winien ujmować następujące zagadnienia:

CZĘŚĆ OPISOWA

1.            Cel i zamiar ewakuacji lub przyjęcia ludności.

2.            Podstawy prawne organizacji ewakuacji lub przyjęcia ludności.

3.            Wykaz osób kierujących procesem ewakuacji i przyjęcia ludności oraz plan ich powiadamiania.

4.            Sposób powiadamiania ludności o zarządzonej ewakuacji ludności.

5.            Organizację powiadamiania o ewakuacji lub przyjęciu ludności.

6.            Zestawienie elementów organizacyjnych ewakuacji lub przyjęcia ludności oraz czas ich rozwinięcia.

7.            Zestawienie ludności planowanej do ewakuacji lub przyjęcia z podziałem na poszczególne punkty przyjęcia.

8.            Zestawienie planowanych, niezbędnych środków transportowych do zabezpieczenia ewakuacji lub przyjęcia ludności.

9.            Organizacja zabezpieczenia porządkowo – ochronnego i regulacji ruchu.        

10.         Organizacja zabezpieczenia medyczno – sanitarnego i technicznego.

11.         Inne niezbędne informacje.

12.         Schemat łączności.

CZĘŚĆ GRAFICZNA

1)    granica gminy,

2)    obiekty stwarzające szczególne zagrożenie, z oznaczeniem stref zagrożonych i liczby ludności przewidzianej do ewakuacji,

3)    rejony planowanego rozmieszczenia ludności z oznaczeniem jednostki organizacyjnej kierującej ludność,

4)    drogi kołowe wyznaczone do przemieszczania ludności,

5)    rozmieszczenie punktów organizacyjnych procesu ewakuacji i przyjęcia ludności oraz liczba osób obsługiwanych przez te punkty,

6)    rozmieszczenie posterunków regulacji ruchu,

7)    czasy zakończenia rozmieszczenia ludności na terenie gminy.

Wprawdzie plan dla zakładu może mieć formę uproszczoną ale na dwóch stronach nikt go nie zrealizuje.

W planach obrony cywilnej określono siły i środki, którymi dysponowały gminy, starostwa, urzędy wojewódzkie, ministerstwa, instytucje centralne i niektóre zakłady pracy. Wśród nich były również formacje terenowe i zakładowe. Jako dowód niech posłużą akty prawne Ministrów:

1.     Rozporządzenie Ministra Edukacji i Nauki z dnia 8 marca 2022 r. w sprawie utworzenia formacji obrony cywilnej Dz.U. 2022 poz. 596

2.     Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 9 grudnia 2021 r. w sprawie utworzenia formacji obrony cywilnej Dz.U. 2021 poz. 2346

3.     Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 11 stycznia 2019 r. w sprawie utworzenia formacji obrony cywilne Dz.U. 2019 poz. 114

4.     Rozporządzenie Ministra Inwestycji i Rozwoju z dnia 21 grudnia 2018 r. w sprawie utworzenia formacji obrony cywilnej Dz.U. 2019 poz. 82

5.     Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 30 maja 2018 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie utworzenia formacji obrony cywilnej Dz.U. 2018 poz. 1168   i wiele innych.

Wszystkie prezentowane powyżej posiadają od 23 kwietnia 2022 roku klauzulę nieobowiązujący – uchylona podstawa prawna.

Każda z formacji obrony cywilnej musiała posiadać „Plan działania formacji obrony cywilnej”, 
w którym określono następujące punkty:

1.            Zasady ogólne formacji OC

2.            Struktura organizacji formacji OC

3.            Etat (obsada osobowa)

4.            Wyposażenie – tabela należności sprzętu

5.            Harmonogram osiągania gotowości do działania

6.            Plan alarmowania (powiadamiania) członków formacji

7.            Imienna obsada stanowisk formacji OC

8.            Zadania osób funkcyjnych

9.            Plan szkolenia członków  formacji OC

10.         Inne

a.    Numery telefonów interwencyjnych

b.    Schemat alarmowania, uprzedzania i ostrzegania o zagrożeniach

c.    Dziennik alarmowania o zagrożeniach

d.    Schemat powiadamiania grupy kierowania OC

e.    Termin składania meldunków

f.     Załącznik – „Układ treści meldunku”

Ważnym elementem obrony cywilnej była realizacja szkoleń zarówno organów administracji publicznej[6] jak i społeczeństwa w ramach powszechnej samoobrony [7]. 

Wytyczne w sprawie zasad organizacji i sposobu przeprowadzania szkoleń z zakresu obrony cywilnej były ukierunkowane na:

1.     przygotowanie organów administracji publicznej do realizacji zadań z zakresu obrony cywilnej,

2.     przygotowanie pracowników administracji publicznej, zakładów pracy oraz formacji obrony cywilnej do realizacji zadań z zakresu obrony cywilnej,

3.     doskonalenie nabytych przez w/w podmioty umiejętności do realizacji zadań z zakresu obrony cywilnej.

Szkolenia winny być realizowane na szczeblu centralnym oraz terenowym (wojewódzkim, powiatowym, gminnym) i w zakładach pracy.

Obowiązkowi szkoleń podlegali:

1)    na szczeblu centralnym:

a)      wojewodowie i marszałkowie województw,

b)    dyrektorzy generalni i dyrektorzy wydziałów urzędów wojewódzkich,

c)     dyrektorzy lub kierownicy komórek organizacyjnych ministerstw i urzędów centralnych właściwych w sprawach obrony cywilnej,

d)    komendanci główni Policji, Państwowej Straży Pożarnej, Straży Granicznej oraz komendanci wojewódzcy Policji, Państwowej Straży Pożarnej, szefowie oddziałów Straży Granicznej oraz dyrektorzy biur komend głównych Policji, Państwowej Straży Pożarnej, Straży Granicznej właściwych do spraw obrony cywilnej,

e)     osoby zatrudnione na stanowiskach związanych z prowadzeniem spraw obrony cywilnej w urzędach administracji szczebla wojewódzkiego;

2)    na szczeblu wojewódzkim:

a)   starostowie,

b)   wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast,

c)   osoby zatrudnione na stanowiskach związanych z prowadzeniem spraw obrony cywilnej w urzędach administracji szczebla powiatowego i gminnego,

d)   członkowie formacji obrony cywilnej szczebla wojewódzkiego,

e)   komendanci powiatowych formacji obrony cywilnej,

3)    na szczeblu powiatowym:

a)   kierownicy powiatowych jednostek organizacyjnych,

b)   nauczyciele przedmiotu edukacji dla bezpieczeństwa,

c)   członkowie formacji obrony cywilnej szczebla powiatowego,

d)    komendanci gminnych formacji obrony cywilnej,

4)    na szczeblu gminnym:

a)   kierownicy zakładów pracy, osoby zatrudnione w zakładach pracy wykonujące zadania z zakresu obrony cywilnej,

b)   nauczyciele przedmiotu edukacji dla bezpieczeństwa,

c)   członkowie formacji obrony cywilnej szczebla gminnego,

d)   pracownicy zakładów pracy,

e)   ludność niezorganizowana;

5)    na szczeblu zakładu pracy:

a)   pracownicy zakładu pracy,

b)   komendanci zakładowych formacji obrony cywilnej,

c)   formacje obrony cywilnej szczebla zakładowego.

Organizatorami szkoleń byli:

1)  na szczeblu centralnym Szef Obrony Cywilnej Kraju;

2)  na szczeblu wojewódzkim szef obrony cywilnej województwa;

3)  na szczeblu powiatowym szef obrony cywilnej powiatu;

4)  na szczeblu gminnym szef obrony cywilnej gminy;

5)  w zakładzie pracy kierownik zakładu pracy.

Szkolenia organizowane były na poziomie podstawowym, doskonalącym i specjalistycznym 
w formie zajęć teoretycznych i praktycznych. Inną formą szkolenia praktycznego były ćwiczenia, których organizację i sposób przeprowadzania określały Wytyczne Szefa Obrony Cywilnej Kraju z dnia 23 listopada 2012 r. w sprawie organizowania ćwiczeń obrony cywilnej.

Rozporządzenie w sprawie powszechnej samoobrony określało organizację, zasady 
i wymiar szkolenia ludności w zakresie powszechnej samoobrony, zasady i tryb zwalniania od tego obowiązku, właściwości organów w tych sprawach oraz zasady i tryb postępowania w sprawach nakładania przez wójtów lub burmistrzów (prezydentów miast) obowiązków w zakresie powszechnej samoobrony. Szkolenie w zakresie powszechnej samoobrony polegało na obowiązkowym udziale ludności w zajęciach podstawowych (teoretycznych) lub ćwiczeniach praktycznych. Zajęcia podstawowe powinny być realizowane w cyklu pięcioletnim, nie więcej niż dwa razy w roku, w czasie wolnym od pracy, w wymiarze:

Ø  do 4 godzin — w dzień roboczy,

Ø  do 8 godzin — w dzień ustawowo wolny od pracy.

Zajęcia podstawowe dla osób zatrudnionych organizowano i prowadzono w zakładach pracy, 
a dla pozostałej ludności w miejscu jej zamieszkania. Zajęcia podstawowe prowadzono według programów opracowanych przez wójta lub burmistrza (prezydenta miasta) na podstawie założeń programowych opracowanych przez Szefa Obrony Cywilnej Kraju. Programy szkolenia obejmowały następującą tematykę:

1)    postępowania po ogłoszeniu sygnałów alarmowych,

2)    przygotowania do ochrony lokali, budynków mieszkalnych i gospodarczych, żywności, wody, płodów rolnych i pasz,

3)    utrzymywania w należytym stanie technicznym sprzętu i środków ochrony,

4)    przygotowania i wykorzystania domowych pomieszczeń ochronnych,

5)    postępowania w rejonach porażenia, klęsk żywiołowych i innych zagrożeń oraz udzielania pomocy poszkodowanym.

Uczniowie szkół podstawowych i ponad podstawowych realizują przedmiot „Edukacja dla bezpieczeństwa”. Podstawa programowa dla szkół podstawowych wymusza wg. aktualizacji 
z 15 września 2021 realizację n/w zagadnień: 

Bezpieczeństwo państwa. Uczeń: 

1)    zna i charakteryzuje podstawowe pojęcia związane z bezpieczeństwem państwa, rozumie istotę problemu bezpieczeństwa; wymienia składniki bezpieczeństwa państwa;

2)    jest zorientowany w geopolitycznych uwarunkowaniach bezpieczeństwa, wynikających z położenia Polski;

3)    zna i przedstawia rolę organizacji międzynarodowych w zapewnieniu bezpieczeństwa Polski. 

Działania w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń (katastrof i wypadków masowych). Uczeń: 

1)    wymienia przykłady nadzwyczajnych zagrożeń (pochodzenia naturalnego i wywołane przez człowieka);

2)    wymienia zasady ostrzegania ludności o zagrożeniach; rozróżnia poszczególne sygnały alarmowe i środki alarmowe; omawia zasady właściwego zachowania się w razie uruchomienia sygnałów alarmowych;

3)    przedstawia obowiązki ludności w sytuacjach wymagających ewakuacji;

4)    omawia rolę różnych służb i innych podmiotów, uzasadnia znaczenie bezwzględnego stosowania się do ich zaleceń;

5)    wymienia przykłady zagrożeń środowiskowych, w tym zna zasady postępowania w razie: pożaru, wypadku komunikacyjnego, zagrożenia powodzią, intensywnej śnieżycy, uwolnienia niebezpiecznych środków chemicznych, zdarzenia terrorystycznego.

W szkołach ponadpodstawowych w rozdziale „Uwarunkowania bezpieczeństwa państwa” uczeń poznaje następujące zagadnienia:

1)    Bezpieczeństwo polityczne,

2)    Militarne uwarunkowania bezpieczeństwa państwa,

3)    Uwarunkowania bezpieczeństwa Rzeczypospolitej Polskiej.

Autonomia uczelni wyższych pozwala na dużą swobodę w opracowywaniu zagadnień realizowanych w ramach kierunków tj. Zarządzanie kryzysowe, Bezpieczeństwo wewnętrzne, Bezpieczeństwo narodowe, Bezpieczeństwo publiczne, Edukacja dla bezpieczeństwa i obronności. Wspólnym mianownikiem tych kierunków są zagadnienia związane z obroną cywilną. Niestety programy od dnia 23 kwietnia 2022 roku musiały ulec zmianie. 
Z powyższego wynika, że dziedzina występująca pod nazwą „obrona cywilna” znikła z naszego słownika.

         W związku z anulowaniem rozporządzenia w sprawie obrony cywilnej, już od 2002 roku, niezależnie od frakcji będącej u władzy, próbowano opracować dokument go zastępujący. Pierwszym był projekt ustawy „o ciągłości działania”. W latach 2009 i 2014 poza formę projektu nie przeszły ustawy posiadające wspólny tytuł „o ochronie ludności”. Na szczególną uwagę zasługuje projekt z 8 września 2016 roku. To ustawa „o ochronie ludności i obronie cywilnej” wraz z pakietem rozporządzeń:

1.     w sprawie ćwiczeń z zakresu ochrony ludności i obrony cywilnej

2.     w sprawie edukacji w zakresie ochrony ludności i obrony cywilnej

3.     w sprawie ramowych struktur organizacyjnych, podstawowych zadań, zasad tworzenia i przygotowania do działania formacji obrony cywilnej oraz minimalnych normatywów w zakresie zaopatrywania w sprzęt, środki techniczne i umundurowanie niezbędne do wykonywania zadań obrony cywilnej

4.     w sprawie utworzenia Krajowego Centrum Szkolenia Ochrony Ludności

5.     w sprawie zasad przygotowania i zapewnienia działania systemu wykrywania 
i alarmowania (SWA) oraz systemu wczesnego ostrzegania (SWO) na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz właściwości organów w tych sprawach

6.     w sprawie opracowania planów obrony cywilnej i planów działania urzędów w czasie stanu wojennego i wojny oraz planów ewakuacji ludności i zwierząt na wypadek masowego zagrożenia

7.     w sprawie warunków technicznych jakim powinny odpowiadać schrony i ukrycia, ich usytuowanie oraz warunki eksploatacji

8.     w sprawie utworzenia Centralnej Bazy Magazynowej na potrzeby ochrony ludności 
i obrony cywilnej

Jednak i ten projekt utknął w gąszczu spraw ważniejszych niż obrona cywilna.

Ostatni projekt, będący obecnie w fazie uzgodnień międzyresortowych i samorządowych 
o zmienionym tytule „o ochronie ludności oraz stanie klęski żywiołowej” pochodzi (wersja pierwotna) z 14 lutego 2022 r. Prawdopodobnie wojna w Ukrainie jak i uwagi osób uprawnionych do opiniowania spowodowały retusz ustawy z datą 6 czerwca 2022 r. W/w projekt to połączenie kilku dotychczas występujących przepisów prawnych tj.:

1.     ustawa o zarządzaniu kryzysowym,

2.     podnoszenie gotowości podmiotów ochrony ludności – dawniej Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie gotowości obronnej państwa z 21 września 2004 r. [8],

3.     ustawa o stanie klęski żywiołowej wraz z rozdziałem dotyczącym Pomocy[9] dla osób fizycznych poszkodowanych w wyniku wystąpienia klęski żywiołowej oraz Szczególnymi [10]rozwiązaniami w związku z wystąpieniem klęski żywiołowej,

4.     ustawa o ochronie przeciwpożarowej jako Krajowy system ratowniczy,

5.     Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 stycznia 2013 r. w sprawie systemów wykrywania skażeń i powiadamiania o ich wystąpieniu oraz właściwości organów 
w tych sprawach jako Rozpoznawanie zagrożeń oraz ostrzeganie, alarmowanie i powiadamianie ludności,

6.     Rozdział 9 pt. Obrona cywilna zastąpi zapis rozdziału IV ustawy o powszechnym obowiązku obrony RP,

7.     Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 30 kwietnia 2010 r. w sprawie Narodowego Programu Ochrony Infrastruktury Krytycznej jako rozdział 11 pt. Określanie infrastruktury krytycznej oraz zapewnianie ciągłości jej funkcjonowania.

Czy 105 stronnicowy dokument doczeka uznania oczekujących na gwarancje bezpieczeństwa zdrowia i życia obywateli naszego kraju czas pokaże. Jednak 6 stronnicowa wzmianka na temat obrony cywilnej, która w latach 80 ub. wieku miała przeszkolonych 6,5 mln obywateli, w formie zapisanej w projekcie, czyli przekazującej 25 tysiącom strażaków bezpieczeństwo 38 mln obywateli raczej się nie obroni.