Federacja Rosyjska a państwa bałtyckie

Federacja Rosyjska zawsze odgrywała kluczową rolę w aspekcie bezpieczeństwa państw bałtyckich. Poczucie zagrożenia ze strony Rosji jest obecne na Litwie, Łotwie i w Estonii od czasu wyzwolenia się tych krajów spod sowieckiego jarzma w 1991 r. Jednak obserwując działania władz republik bałtyckich w zakresie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa narodowego oraz analizując strategiczne dokumenty planowania obronnego można zaobserwować pewną ewolucję postrzegania zagrożenia ze strony Federacji Rosyjskiej.

Pod tym względem trzeba wyróżnić kilka zasadniczych etapów:

• okres uspokajania nastrojów w czasie ubiegania się o członkostwo w Sojuszu Północnoatlantyckim,
• okres trwałego poczucia bezpieczeństwa po uzyskaniu członkostwa w NATO,
• okres niepokoju po wojnie rosyjsko-gruzińskiej
• okres trwałego poczucia zagrożenia po aneksji Krymy i wybuch wojny hybrydowej na Ukrainie.

W czasie negocjacji członkowskich Litwy, Łotwy i Estonii z Sojuszem Północnoatlantyckim z uwagi na silny sprzeciw Rosji wobec rozszerzenia NATO na wschód dyplomacja państw bałtyckich dążyła do uspokojenia obaw społeczności zachodniej. Miała to również swoje odbicie w treści strategicznych dokumentów planowania obronnego. Najlepszy przykład stanowi Koncepcja Bezpieczeństwa Narodowego Republiki Estonii z 2001 roku[1]. Znalazło się w niej sformułowanie, że Estonia nie dostrzega bezpośredniego zagrożenia militarnego dla swojego bezpieczeństwa w chwili obecnej ani w przyszłości. Zauważono też, że nie ma również obaw co do możliwości wystąpienia nacisków politycznych na Estonię (w zakresie kierunków jej polityki wewnętrznej lub zewnętrznej) ze strony obcego państwa. Co więcej oddzielny podrozdział Koncepcji Bezpieczeństwa Narodowego poświęcono relacjom Estonii z Federacją Rosyjską (nigdy więcej taka sytuacja nie miała miejsca). Zaakcentowano w nim, że stosunki Estonii z Federacją Rosyjską opierają się na stabilnej podstawie, będącej efektem długotrwałej współpracy politycznej. Wspomniano też, że Estonia i Rosja koncentrują się na rozwiązywaniu praktycznych problemów i przygotowywaniu porozumień w dziedzinie gospodarczej, społecznej i kulturalnej. Dodano również, że ze względu na sąsiedztwo i wielkość rynku Federacja Rosyjska pozostaje ważnym partnerem handlowym i tranzytowym Estonii[2].

Przystąpienie Litwy, Łotwy i Estonii do NATO w 2004 r. wraz z jednoczesnym osiągnięciem członkostwa w Unii Europejskiej było wielkim wydarzeniem w historii tych państwa i w zasadniczy sposób wpłynęło na podniesienie poziomu ich bezpieczeństwa. Kraje bałtyckie jako członkowie najpotężniejszego sojuszu wojskowego na świecie mogły opierać się na gwarancjach obrony wynikającej z art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego. W 2004 r. rozpoczęła się również misja NATO Baltic Air Policing obrony przestrzeni powietrznej republik bałtyckich. Wywołało to okres euforii i trwałego poczuciu bezpieczeństwa.

Jednak zaledwie po kilku latach sytuacja zaczęła zmieniać się w związku z nasileniem się agresywnej polityki Federacji Rosyjskiej. W 2007 roku doszło do zmasowanego ataku rosyjskich hackerów na infrastrukturę teleinformatyczną Republiki Estonii (trwające przez 22 dni). Utrudniło to funkcjonowanie wielu stron internetowych instytucji państwowych, osłabiło infrastrukturę publiczną, zaszkodziło sektorowi telekomunikacyjnemu i bankowemu oraz spowodowało straty finansowe[3]. Był to bardzo poważny sygnał dla władz państw bałtyckich, że środowisko bezpieczeństwo zmienia się i trzeba być przygotowanym na nowe wyzwania[4]. Tym bardziej, że bardzo podobny atak jak w Estonii powtórzył się rok później na Litwie (choć w mniejszym zakresie). Również rok 2008 przyniósł konflikt rosyjsko-gruziński[5], co dodatkowo wzmocniło poczucie zagrożenia ze strony Federacji Rosyjskiej.

Tym niemniej obserwując strategiczne dokumenty planowania obronnego z tego okres widać, że zachowano pewien umiar w ocenie sytuacji. W łotewskiej Koncepcji Bezpieczeństwa Narodowego z 2008 r.[6] wskazano, że nie występuje bezpośrednie zagrożenie militarne dla Republiki Łotewskiej. Co prawda podkreślono, że pomimo pewnych wydarzeń, które wzbudziły obawy (jak m.in. konflikt zbrojny w Gruzji, czy manewry rosyjsko-białoruskie), to sytuacja w regionie Morza Bałtyckiego jest bezpieczna i stabilna. Z kolei w estońskiej Koncepcji Bezpieczeństwa Narodowego z 2010 r.[7] zwrócono uwagę, że Federacja Rosyjska dąży do odzyskania pozycji globalnego mocarstwa i nie unika konfrontowania się z innymi państwami. Wskazano również, że Rosja wykorzystuje swoje zasoby energetyczne jako środek polityczny w różnych obszarach stosunków międzynarodowych. Ponadto wyrażono zaniepokojenie, że Federacja Rosyjska oprócz środków politycznych i ekonomicznych jest gotowa wykorzystać siłę militarną do osiągnięcia swoich celów. Charakterystycznym elementem estońskiej polityki wobec Federacji Rosyjskiej z tego okresu jest próba przeniesienia zagadnień związanych z Rosją na poziom instytucji europejskich i transatlantyckich, kierując się przekonaniem, że relacje z Federacją Rosyjską to problem wszystkich państw NATO i UE.

Pomimo dość ostrożnej oceny działań Federacji Rosyjskiej w strategicznych dokumentach, państwa bałtyckie zaczęły zwiększać nacisk dyplomatyczny na Stany Zjednoczone i innych sojuszników z NATO o dodatkowe gwarancje bezpieczeństwa. W efekcie tych zabiegów, podczas szczytu NATO w 2010 r. w Lizbonie w nowej koncepcji strategicznej Sojuszu uwzględniono tzw. plany ewentualnościowe (contingency plans) dla Estonii, Łotwy, Litwy oraz Polski. Był to plany działań NATO na wypadek ataku na terytorium któregoś z tych państw[8].

Aneksja Krymu i wybuch wojny hybrydowej na Ukrainie w 2014 r. w zasadniczy sposób zmienił postrzeganie zagrożenia ze strony Rosji przez republiki bałtyckie. Było to już poczucie trwałego zagrożenia[9].

W łotewskiej Koncepcji Bezpieczeństwa Narodowego z 2016 r.[10] znalazło się sformułowanie, że agresja na Ukrainie napędzana przez Federację Rosyjską była bezprecedensowym atakiem na podstawowe zasady prawa międzynarodowego. Podkreślono też, że Federacja Rosyjska stosuje różne środki oddziaływania przeciwko Republice Łotewskiej, a zatem elementy zagrożenia hybrydowego mogą wystąpić także tutaj. Dodano, że wzmagająca się dążenie do konfrontacji Rosji z Zachodem oraz jej agresywna demonstracja siły powoduje napięcia i niepewność.

Z kolei w litewskiej Strategii Bezpieczeństwa Narodowego z 2017 r.[11] zaznaczono, że w obecnym okresie głównym zagrożeniem dla bezpieczeństwa Republiki Litewskiej są agresywne działania Federacji Rosyjskiej naruszające architekturę bezpieczeństwa opartą na uniwersalnych zasadach prawa międzynarodowego oraz pokojowej koegzystencji. Agresja przeciwko sąsiednim państwom, aneksja Krymu, koncentracja nowoczesnego sprzętu wojskowego Federacji Rosyjskiej i ćwiczenia w pobliżu granic Litwy (szczególnie w Obwodzie Kaliningradzkim) stwarzają międzynarodowe napięcia i zagrażają pokojowi. Dodano też, że duże wyzwanie dla bezpieczeństwa Republiki Litewskiej i całej wspólnoty euroatlantyckiej stanowią działania Federacji Rosyjskiej wykorzystujące możliwości wojskowe, gospodarcze, energetyczne, informacyjne i inne środki niemilitarne do kreowania wewnętrznych problemów państw położonych w sąsiedztwie.

Natomiast w estońskiej Koncepcji Bezpieczeństwa Narodowego z 2017 r.[12] wskazano, że na bezpieczeństwo europejskie wpływa agresywne zachowanie Rosji oraz jej zwiększona aktywność militarna. Dodano, że Federacja Rosyjska jest zainteresowana przywróceniem swojej dawnej pozycji wielkiego mocarstwa i w tym celu może stawać w ostrej opozycji do świata zachodniego i euroatlantyckiego systemu bezpieczeństwa zbiorowego. Ponadto uwydatniono, że oprócz środków politycznych, dyplomatycznych i ekonomicznych Rosja wykorzystuje siłę militarną do osiągnięcia swoich zamierzeń. Nadmieniono też, że Federacja Rosyjska wzmocniła swoje siły zbrojne i zwiększyła obecność wojskową przy granicach państw członkowskich NATO, w tym w regionie Morza Bałtyckiego i Estonii. Podkreślono również, że nieprzewidywalna, agresywna i prowokacyjna działalność Rosji (m.in. naruszania przestrzeni powietrznej, ofensywne ćwiczenia wojskowe i zagrożenie nuklearne) wpływają na niestabilność bezpieczeństwa europejskiego.

Jednocześnie we wrześniu 2014 r. podczas szczytu NATO w Newport przyjęto Plan na rzecz gotowości (Readiness Action Plan), zakładającego szereg działań NATO w państwach wschodniej flanki. Zadania te zostały doprecyzowane na spotkaniu ministrów obrony NATO w lutym 2015 r. Jednym z efektów wdrażania Readiness Action Plan było zwiększenie rotacyjnej obecności wojsk NATO w państwach bałtyckich[13]. Natomiast dwa lata później w dokumencie końcowym szczytu NATO w Warszawie w 2016 roku znalazło się deklaracja: „Zdecydowaliśmy się ustanowić naszą wzmocnioną wysuniętą obecność w Estonii, na Łotwie, na Litwie i w Polsce, tak aby jednoznacznie zademonstrować całość naszych sił i środków obronnych oraz solidarność, determinację i zdolność państw sojuszniczych do działania poprzez natychmiastowe reagowanie na jakikolwiek objaw agresji. Od początku 2017 r. wzmocniona wysunięta obecność będzie polegała na rozmieszczeniu wielonarodowych oddziałów zapewnionych przez państwa ramowe i innych zaangażowanych sojuszników w systemie dobrowolnym, nieprzerwanym i rotacyjnym. Będą one zorganizowane w czterech grupach bojowych o wielkości batalionu potrafiących działać we współpracy z siłami narodowymi, rozlokowanych przez cały czas w tych krajach i działających w oparciu o wykonalną strategię wzmocnienia”[14].

Mariusz Antoni KAMIŃSKI

[1] Eesti Vabariigi julgeolekupoliitika aluste heakskiitmine, https://www.riigiteataja.ee/akt/72805

[2] M.A.Kamiński, Obrona Narodowa Republiki Estonii, Toruń 2018.

[3] Zob. V. Veebel, I. Ploom, Estonian Perceptions of Security: Not Only About Russia and the Refugees, „Journal on Baltic Security” 2016, t. 2, nr 2 s. 55-56.

[4] Na temat ataku hakerskiego na infrastrukturę teleinformatyczną Republiki Estonii w 2007 zob. więcej m.in. w W. Ashmore, Impact of Alleged Russian Cyber Attacks, „Baltic Security & Defence Review” 2009, t. 1, nr 11; J. Davis, Hackers Take Down the Most Wired Country in Europe, „Wired Magazine” 21.08.2007.

[5] Zob. więcej na temat gruzińskiego konfliktu w: M. Madej, Konflikt rosyjsko-gruziński – główne implikacje dla NATO, „Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych” 2008, t. 42, nr 510.

[6] National Security Concept 2008, https://www.mod.gov.lv/sites/mod/files/document/2008_nd_en.pdf

[7] National Security Concept 2001, https://www.kaitseministeerium.ee/sites/default/files/elfinder/article_files/national_security_concept_of_estonia.pdf

[8] U. Demmer, R. Neukirch, NATO Developed Secret Contingency Plans for Baltic States, „Spiegel Online” 2010, https://www.spiegel.de/international/europe/fear-of-russia-nato-developed-secret-contingency-plans-for-baltic-states-a-733361.html

[9] Zob. więcej na temat konfliktu na Ukrainie w B. Pacek, Wojna hybrydowa na Ukrainie, Warszawa 2018

[10] National Security Concept 2016, https://www.mod.gov.lv/sites/mod/files/document/NDK_ENG_final.pdf

[11] National Security Strategy of the Republic Of Lithuania 2017, https://kam.lt/download/57457/2017-nacsaugstrategijaen.pdf

[12] National Security Concept 2017, https://www.kaitseministeerium.ee/sites/default/files/elfinder/article_files/national_security_concept_2017.pdf

[13] J. Gotkowska, Sojusznicza obecność w państwach bałtyckich – reasekuracja czy odstraszanie?, „Komentarze Ośrodka Studiów Wschodnich” 2015, nr 169 s. 2.

[14] Deklaracja końcowa szczytu NATO w Warszawie, Wydana przez Szefów Państw i Rządów uczestniczących w posiedzeniu Rady Północnoatlantyckiej w Warszawie w dniach 8 i 9 lipca 2016 r. (nieoficjalne tłumaczenie Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP), https://www.bbn.gov.pl/ftp/dok/03/37-40_KBN_Deklaracja_szczytu.pdf