Karabach czy Arcach?

Pomimo tego, że Związek Radziecki nie istnieje od ponad 30 lat, to konflikty przez niego zrodzone lub utrzymane nadal definiują sytuację w niezliczonych regionach świata. Jednym z nich jest Górski Karabach, w którym nieustannie ścierają się Ormianie z Azerami. Jednakże czy naprawdę można zrzucić całą winę na politykę ZSSR? Jak rozwijał się ten konflikt przez lata? Jak może wyglądać przyszłość tego regionu? Czy miniony rok był przełomowy dla kwestii Karabachu? W poniższym tekście postaram się odpowiedzieć na te pytania oraz zarysować niezwykle ciekawą historię pogranicza Ormiańsko – Azerskiego, określanego jako kaukaski węzeł gordyjski.

Wstęp
26 grudnia 2022 roku minęło 31 lat od aktu samorozwiązania ZSRR. Jednakże czerwony duch radzieckiego imperium nadal definiuje kształt polityki byłych jego członków. Naddniestrze, Krym, Abchazja, Osetia Południowa, Górski Karabach, Kotlina Fergańska – to wszystko regiony, których współczesną historię zdefiniowała radziecka polityka wewnętrzna.

To właśnie jednym z tych regionów – Górskim Karabachem (zwanym przez Ormian Arcachem) chciałbym się zająć w tej pracy. W tym przypadku niezbędne będzie nakreślenie kontekstu historycznego, lecz ze względu na format tekstu ograniczonego do wieków XX oraz XXI z symbolicznym wglądem w czasy dawniejsze.

Okres przedradziecki
Ormianie mają w zwyczaju zaczynać historię swojego państwa od Hajka syna Noego, którego to arka osiadła na świętej górze Ararat (obecnie terytorium Turcji). Dalszym prekursorem dzisiejszej Armenii było królestwo Urartu podbite w późniejszych czasach przez Persów.

W kolejnych wiekach Armenia przeplatała okresy niezależności z okresami cudzej władzy, między innymi – macedońskiej, perskiej, mongolskiej, tureckiej. Ostatecznie tereny dzisiejszej Armenii zostały włączone w pierwszej połowie wieku XIX w obręb Imperium Rosyjskiego. Już wtedy problematyczna stała się kwestia podziału administracyjnego tych ziem. Tereny dzisiejszych republik Armenii oraz Azerbejdżanu pokrywały się wtedy z terenami trzech guberni – Bakijskiej, Jelizawietopolskiej oraz Erywańskiej. Pierwsza z nich obejmowała dzisiejszy wschodni Azerbejdżan, druga Karabach oraz zachodni Azerbejdżan a ostatnia Armenię oraz Nachiczewan. Poza tym Ormianie stanowili również największą grupę etniczną w Obwodzie Karskim oraz znaczącą część populacji Obwodu Batumskiego.

Oczywiście te dwa wieki temu skład etniczny ziem południowego Kaukazu był dużo bardziej wymieszany, a tereny mono etniczne praktycznie nie istniały, lecz taki podział z pewnością nie sprzyjał normalizacji stosunków Ormiańsko – Azerskich. Nie należy również zapominać o Ormianach, żyjących w Imperium Osmańskim. W przededniu Pierwszej Wojny Światowej stanowili około 8 – 8,5% populacji (1,2 – 1,6 mln). Do masakr ludności ormiańskiej na terytorium Imperium Osmańskiego dochodziło już na przełomie wieków XIX oraz XX, jednakże do największej tragedii doszło w latach 1915 –1917.

Wtedy to według najbardziej wiarygodnych wyliczeń w wyniku ludobójstwa zginęło prawie milion Ormian. Ostatecznym katalizatorem ludobójstwa abstrahując od wcześniejszych tarć były oskarżenia o wspieranie Rosji przez tureckich Ormian w trakcie I wojny światowej. Kwestia ludobójstwa odbija się do dzisiaj na stosunkach międzynarodowych Armenii. Warto zaznaczyć, iż Ormianie nie rozróżniają Azerów od Turków, a strona turecka regularnie zaprzecza ormiańskim szacunkom odnośnie do ludobójstwa, jedynie jeszcze bardziej pogarszając stosunki między państwami.

Kolejnym epizodem w historii Armenii była efemeryczna Demokratyczna Republika Armenii (1918 – 1921). W myśl traktatu z Sevres Armenii miała przypaść większość Wschodniej Anatolii, poza tym Ormianie kontrolowali tereny obecnej Armenii, Nachiczewan, Karabach oraz Achalkalaki. Jednakże słabe państwo ormiańskie padło pod naporem Turków, Gruzinów oraz Azerów, aby następnie dokonał się rozbiór Armenii pomiędzy Kemalistyczną Turcję a Bolszewicką Rosję.

Czasy radzieckie
Józef Stalin ustalając tereny nowych republik radzieckich postanowił wykorzystać konflikt Azersko – Ormiański w myśl rzymskiej maksymy „Divide et impera” ustalając granice Armeńskiej SRR oraz Azerbejdżańskiej SRR tak aby nadal utrzymywać spór. Nachiczewan oraz Karabach przyłączono do Azerbejdżańskiej SRR, jednocześnie nadając im status autonomicznych republik. Lata przynależności tych terenów do ZSRR można uznać za stosunkowo spokojnie, lecz tak naprawdę przez cały ten czas konflikt nadal się tlił, żeby wybuchnąć na nowo, kiedy to Związek Radziecki znalazł się na łożu śmierci.

Początek współczesnej odsłony konfliktu
Początkiem współczesnej odsłony konfliktu o Górski Karabach był rok 1987. Wtedy to w związku z pierestrojką zebrano 80 tysięcy podpisów (wśród 145 tys. mieszkających tam Ormian) pod petycją o włączenie Górskiego Karabachu do Armeńskiej SRR. Oczywiście władze ZSRR nie wyraziły na to zgody co doprowadziło do fali przemocy w latach 1987 – 88.

W Armenii oraz Karabachu dochodziło do antyazerbejdżańskich zajść co doprowadziło do pierwsze fali uchodźców. W lutym 1988 roku doszło do obustronnych masakr ludności co doprowadziło już do masowych ucieczek Ormian z Azerbejdżanu oraz Azerów z Karabachu i Armenii. Spekuluje się, iż te wydarzenia były podburzane przez antygorbaczowowską opozycję, gdyż służby reagowały w sposób znikomy. Następne 3 lata minęły pod znakiem walk ormiańskich bojówek z Azerbejdżańskim OMON – em wspieranym przez wojska radzieckie. Wiosną 1991 roku przeprowadzono operację „pierścień” mającą na celu rozbrojenie ormiańskich bojówek. Polegała ona na zupełnym odcięciu terenów Karabachu, a była na tyle skuteczna, że pomiędzy Erywaniem a Stepanakertem funkcjonowała jedynie droga powietrzna.

2 września 1991 roku deputowani z Arcachcu (ormiańska nazwa Karabachu) proklamowali utworzenie Republiki Górskiego Karabachu. Jako odpowiedź na to rząd Azerbejdżański pozbawił zbuntowaną republikę autonomii, co jeszcze istniejąca władza radziecka uznała za niekonstytucyjne. Co ciekawe niepodległości nowego para państwa nie uznała Armenia, gdyż oznaczałoby to otwarte przyznanie się do agresji na inne państwo.

Pierwsza wojna karabaska
W roku 1992 partyzanckie potyczki przerodziły się w regularną wojnę. Front wielokrotnie się przesuwał na korzyść zarówno Ormian jak i Azerów. Jednakże dzięki przejęciu władzy w Republice Karabachu przez Roberta Koczariana (późniejszy prezydent Armenii w latach 1998 – 2008), który rozwiązał nieregularne wojska zastępując je masową mobilizacją oraz wsparciu Rosji zwycięscy ostatecznie okazali się Ormianie. Zmiana orientacji Moskwy w tym konflikcie była ściśle związana ze zbliżeniem się na fali nurtu panturkijskiego Azerbejdżanu z Turcją.

W związku z tym jedynym Rozwiązaniem dla Rosji było wsparcie Erywania, przy jednoczesnej sprzedaży broni do obydwu krajów, co przynosiło ogromne zyski oraz utrzymywało w dalszym stopniu konflikt.

Wojna zakończyła się w roku 1994 roku, kiedy to Armenia, Azerbejdżan, Górski Karabach oraz reprezentant Rosji w ramach mińskiej grupy OBWE podpisali w Biszkeku wstępne porozumienia pokojowe. Następnie w maju 1994 roku podpisano drugi dokument – porozumienie o przerwaniu ognia.

W konsekwencji 6 lat walk i terroru zginęło szacunkowo 11 tyś Azerów oraz 6 tyś Ormian. Liczba przesiedleńców wyniosła kolejno 750 tyś Azerów oraz 400 tyś Ormian. Azerbejdżan stracił kontrolę nad 14% swojego terytorium a straty materialne wyniosły 60 mld dolarów.

Niepewna granica
Przez kolejne 28 lat wybuchły jeszcze 3 wojny oraz doszło do tysięcy incydentów granicznych. Wojna 4 dniowa z roku 2016 przesunęła linię rozgraniczenia jedynie o paręset metrów na korzyść Azerbejdżanu. Jednakże kolejne dwie wojny z roku 2020 oraz 2022 pokazały to, iż strona Azerska zyskała ogromną przewagę nad Ormianami.

W trakcie drugiej wojny karabaskiej (27 września – 10 listopada 2020) Armenię od kompletnej klęski uratowała jedynie pomoc Rosyjska. Azerbejdżan przez ostatnie lata uzyskał taką przewagę militarną, ze względu na czerpanie ogromnych zysków z eksportu gazu oraz ropy (budżet wojskowy Azerbejdżanu jest wielkości budżetu Armenii, jako całego państwa) oraz dzięki wsparciu Turcji.

Najnowsza odsłona wojny była już całkowitą porażką Ormiańską. Rosja będąca w pełni zaangażowana w wojnę w Ukrainie nie była w stanie pomóc Erywaniowi, natomiast w przypadku Azerów pomoc Turecka płynęła szerokim strumieniem.

Rok, który zmienił wszystko
Gdyby ten tekst był pisany przed 24 lutego 2022 roku, to jego dalsza część traktowałaby by o tym jak konflikt karabaski wpływa na stosunki Turecko – Rosyjskie oraz o tym jak Kreml wykorzystuje go do utrzymywania wpływów na południowym Kaukazie. Jednakże wyżej wspomniana data zredefiniowała politykę międzynarodową w niezliczonych częściach świata.

Wojna za naszą wschodnią granicą prowadzi do upadku Rosyjskiego Miru w wielu częściach byłego radzieckiego imperium. Armenia bez wsparcia rosyjskiego nie będzie w stanie jakkolwiek oprzeć się Azerbejdżanowi. Zapewne zwróci się w stronę zachodu, lecz ze względu na kryzys surowcowy Bakijskie złoża stały się języczkiem uwagi USA oraz UE.

Ponadto NATO jest już wystarczająco zajęte Ukrainą oraz gotowaniem się na konflikt na dalekim wschodzie. Oczywiście warto wspomnieć o wizycie Nancy Pelosi w Erywaniu, lecz ciężko sobie wyobrazić otwarte wsparcie USA w stosunku do Armenii.

W obecnej sytuacji ciężko przewidywać dalsze losy konfliktu Ormiańsko – Azerskiego. Ormianie już stracili swojego głównego sojusznika, lecz Azerowie nie mogę być też pewni własnego. Idea panturkijska, którą propaguje prezydent Erdogan może nie przetrwać, jeżeli utraci władzę, co w obecnej sytuacji jest wielce prawdopodobne. Pewne jest jedynie to, iż Rosja zaprzepaściła swoje wszelkie wpływy na południowym Kaukazie, a Armenia potrzebuje nowego sojusznika, co będzie ją pchało w krąg państw zachodnich.

Zakończenie
W raporcie OSW konflikt o Górski Karabach został nazwany – „Kaukaskim węzłem gordyjskim”. Tak jak Aleksander Wielki rozwiązał go za pomocą miecza, Azerowie próbują przeciąć swój węzeł za pomocą tureckich bayraktarów. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że im się to udaje, lecz jest to kolejne rozdrapanie otwartej rany zwanej przez jednych Karabachem a przez drugich Arcachem.

Źródła

1. Wojciech Górecki, Kaukaski węzeł gordyjski: konflikt o Górski Karabach, Ośrodek Studiów Wschodnich im. Marka Karpia, Warszawa 2020.
2. Piotr Eberhardt, Zmiany podziałów administracyjnych w Cesarstwie Rosyjskim, w Związku Radzieckim oraz w Federacji Rosyjskiej, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2010, tom 45, s. 239-257
3. Servet Mutulu, Late ottoman population and its ethnic distribution, „Turkish Journal of Population Studies” 2003, 25, s. 3 – 38