Perspektywy rozwoju cyberbezpieczeństwa w NATO 

Streszczenie: W poniższym artykule autor poruszył kwestię podejścia Sojuszu Północnoatlantyckiego do rozwoju sfery cyberbezpieczeństwa. Przedstawiony został rys i historia ewolucji cyberbezpieczeństwa na podstawie konkretnych dokumentów przyjętych przez państwa członkowskie NATO na szczytach Sojuszu w latach 1999-2016. W zakończeniu zawarte są wnioski oraz perspektywy wyzwań czekających na NATO w kontekście zapewnienia bezpieczeństwa w sferze cybernetycznej.

 

Abstract: In the following article, the author has addressed the North Atlantic Alliance’s approach to the development of the cyber security sphere. The outline and history of the evolution of cyber security is presented on the basis of specific documents adopted by NATO member states at Alliance summits between 1999 and 2016. The conclusion provides conclusions and perspectives on the challenges awaiting NATO in the context of ensuring security in the cyber sphere.

Słowa kluczowe: NATO, Cyberbezpieczeństwo, Wojna Nowej Generacji, Terroryzm, Bezpieczeństwo

Key words: NATO, Cybersecurity, A New Generation of War, Terrorism, Security

1.1. Wstęp i charakterystyka zagadnienia

W swoim artykule zdecydowałem się na podjęcie tematu cyberbezpieczeństwa w kontekście ogólnego terminu jakim jest bezpieczeństwo oraz analizy tego jak do cyberprzestrzeni podchodzi największy sojusz obronny na świecie, czyli NATO. Na samym wstępie warto zdefiniować czym jest bezpieczeństwo. Według słownika Biura Bezpieczeństwa Narodowego termin bezpieczeństwo definiowany jest jako teoria i praktyka zapewniania możliwości przetrwania (egzystencji) i realizacji własnych interesów przez dany podmiot, w szczególności poprzez wykorzystywanie szans (okoliczności sprzyjających), podejmowanie wyzwań, redukowanie ryzyk oraz przeciwdziałanie (zapobieganie i przeciwstawianie się) wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla podmiotu i jego interesów. Współczesne bezpieczeństwo ma charakter zintegrowany (kompleksowy, wielowymiarowy), w którym – w zależności od przyjętego kryterium – można wyróżnić różne jego rodzaje, dziedziny, sektory, działy i obszar[1]. Biorąc pod uwagę, że obecny świat zmierza w stronę coraz większego rozwoju sfery cyfryzacji oraz automatyzacji wielu procesów to właśnie cyberbezpieczeństwo staje się kluczowym składnikiem ogólnego bezpieczeństwa. Tym samym należy zrozumieć, że nowoczesne technologie niosą za sobą nowe wyzwania dla bezpieczeństwa nie tylko jednostki, ale całego państwa. W tym miejscu warto zdefiniować czym jest cyberprzestrzeń, w ramach której realizowane są zadania związane z zapewnieniem cyberbezpieczeństwa.          Odnosząc się do historycznego tła tego zagadnienia należy przypomnieć, że już w 1982 roku William Gibson posłużył się pojęciem cyberprzestrzeń w jednej ze swoich powieści science-fiction, co dało niejako początek dyskusji nad wtedy nowo zdefiniowanym pojęciem[2]. Obecnie najbardziej dokładną oraz szeroko cytowaną definicją cyberbezpieczeństwa jest ta, która została określona przez Departament Bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych, gdzie termin ten określony został jako globalna dziedzina w ramach środowiska informacyjnego obejmująca współzależną sieć infrastruktur technologii informacyjnych i danych rezydujących, w tym Internet, sieci telekomunikacyjne, systemy komputerowe oraz wbudowane procesory i kontrolery[3]. Łatwo jednak zauważyć, że przez złożoność cyberprzestrzeni jednej i w pełni dokładnej, obejmującej wszystkie zagadnienia definicji cyberbezpieczeństwa nie sposób stworzyć. Dla potwierdzenia powyższej tezy przytoczę inną definicję, utworzoną przez polskiego naukowca zajmującego się cyberbezpieczeństwem dr hab. Marka Górka, który termin ten określił w następujący sposób: Cyberbezpieczeństwo definiuje się najczęściej w kontekście zapobiegania uszkodzeniom, ochronie oraz w perspektywie przywracania zdolności do poprawnego funkcjonowania komputerów, systemów łączności elektronicznej czy też usług komunikacji odbywających się w cyberprzestrzeni. Drugim elementem definicyjnym jest ochrona informacji zawartych w przestrzeni komunikacji elektronicznej, w celu zapewnienia poufności z jednoczesnym uwierzytelnieniem osób do tego upoważnionych[4]. Obie definicje, mimo że starają się określić to samo zagadnienie uwzględniają różne kwestie uznane za kluczowe przez autorów przy ich tworzeniu. Rozległe ujęcie tego terminu nie tylko utrudnia usystematyzowanie cyberbezpieczeństwa jako przedmiotu badań naukowych, ale również daje nam do zrozumienia z jak szerokim niebezpieczeństwem mierzy się cały świat. Według raportu firmy McAfee w 2014 roku koszty cyberprzestępczości w skali całego świata wyniosły 445 mld dolarów natomiast 4 lata później przyniosły już 600 mld dolarów strat, co dobitnie pokazuje z jak dużym wyzwaniem obecnie nie tylko państwa, ale również firmy prywatne muszą sobie radzić[5]. Szczególnie duża dynamika rozwoju zagadnień dot.    cyberprzestrzeni oraz coraz większe powiązanie naszego życia ze sferą cyfryzacji dodatkowo przyspieszyła pandemia Covid-19. To właśnie w takiej kryzysowej pandemicznej sytuacji, większość elementów funkcjonowania państwa oraz jego instytucji została przeniesiona do cyberprzestrzeni. Należy podkreślić, że to właśnie skuteczne systemy zarządzania w sferze cyfryzacji mogą nie tylko usprawnić oraz unowocześnić nasze życie, ale również zabezpieczyć nas przed atakami przestępców, którzy w ostatnim czasie coraz bardziej upatrują swoich szans właśnie w internecie. Koronnym przykładem tego w jaki sposób można pozbawić państwa narzędzi do sprawnego funkcjonowanie jest cyberatak wymierzony w Estonię[6](przeprowadzony przez powiązane z Rosją grupy hakerskie)[7], który miał miejsce w 2007 roku. Komentarzem najtrafniej podsumowywującym tamtejszy kryzys były słowa izraelskiego eksperta ds. bezpieczeństwa Gadi Evrona, który powiedział: Za pomocą cyberbomby Estonia została niemal zepchnięta do epoki kamiennej[8]. Opisany kryzys w Estonii z 2007 roku słowami eksperta wpisuje się w tezę , że brak odpowiedniej ochrony w cyberprzestrzeni może spowodować zagrożenie nie tylko dla poszczególnych sektorów życia publicznego, ale dla całego aparatu państwa, czy w szerszej perspektywie całego sojuszu obronnego (w tym przypadku analizowanym podmiotem jest NATO) co postaram się wykazać w dalszej części artykułu.

1.2. Opis najważniejszych dokumentów na temat cyberbezpieczeństwa przyjętych przez NATO w perspektywie lat 1999 – 2016.

Pierwszym poważnym zagrożeniem dla cyberprzestrzeni NATO była akcja serbskich hakerów, którzy w ramach akcji odwetowej za bombardowanie ich kraju w ramach operacji „Allied Force”, mającej miejsce w 1999 roku w Kosowie, dokonali ataku na serwery organizacji[9]. W związku z tymi wydarzeniami powstał między innymi podmiot odpowiedzialny za ochronę infrastruktury teleinformatycznej Sojuszu, czyli NATO Computer Incident Responce Capability (NCIRC)[10]. Momentem przełomowym w postrzeganiu cyberbezpieczeństwa przez NATO było jednak inne wydarzenie, mianowicie atak na infrastrukturę teleinformatyczną Estonii w 2007 roku[11]. W związku z tym atakiem już na początku 2008 roku w styczniu powstał pierwszy dokument strategiczny zwany „NATO Policy on Cyber Defence”[12], który został oparty na trzech głównych zasadach: zasada subsydiarności, unikania duplikacji oraz budowie wspólnoty zaufania i bezpieczeństwa[13]. Dodatkowo członkowie Sojuszu podczas szczytu w Bukareszcie w 2008 roku zdecydowali się utworzyć Urząd NATO do spraw Zarządzania Cyberobroną (NATO Cyber Defence Management Authority, CDMA) który został w późniejszym okresie przemianowany na Radę Zarządzającą Cyberobroną (Cyber Defense Management Board, CDMB), a jego głównymi zadaniami była koordynacja działań instytucji cywilnych oraz wojskowych[14]. Pakt Północnoatlantycki szczególną uwagą objął wówczas Estonię, na której terytorium, a dokładniej w stolicy uruchomiono specjalne centrum doskonalenia pod egidą NATO (Cooperative Cyber Defence Centre of Excellence, znany jest także skrót K5). Głównym zadaniem centrum jest koordynowanie procedur, prac oraz wypracowywanie rozwiązań systemowych i szkoleń, a dodatkowo warto podkreślić, że instytucja ta stworzyła talliński podręcznik, który zapoczątkował pracę nad rozważaniami w kwestii przyszłej doktryny cybernetycznej NATO oraz stanowił próbę interpretacji już istniejącego prawa międzynarodowego głównie przez pryzmat działań w cyberprzestrzeni[15]. Skala podjętych działań przez członków Sojuszu już wówczas wskazywała, że w perspektywie następnych lat Pakt spodziewał się raczej ewentualnego konfliktu w cyberprzestrzeni niż agresji o charakterze konwencjonalnym. Kolejnym przełomowym momentem w postrzeganiu cyberbezpieczeństwa jako jednego z najważniejszych komponentów bezpieczeństwa Sojuszu było przyjęcie podczas szczytu w Lizbonie, który odbył się 19-20 listopada 2010 roku siódmej koncepcji strategicznej w historii NATO, czyli Active Engagement, Modern Defence. Strategic Concept for the Defence and Security of the Members of the North Atlantic Treaty Organization[16], która stanowi bardzo dobry przykład ulokowania zagadnienia cyberbezpieczeństwa wśród priorytetów obronnych Sojuszu w jego strategii działania. Kolejnym krokiem było zwrócenie szerszej uwagi na kwestię cyberbezpieczeństwa podczas szczytu NATO, który odbył się 20-21 maja 2012 roku w Chicago[17]. W dokumencie podsumowywującym spotkanie głów państw członków Sojuszu stwierdzono, że cyberataki stają się coraz bardziej złożone i wyrafinowane oraz to, że zyskują na popularności wśród wyboru potencjalnych środków ataku na Sojusz[18]. Warto odnotować, że już w roku 2012 przy okazji szczytu w Chicago NATO ujawniło informację o potwierdzonych 2500 cyberatakach na komputery w organizacji, co już wówczas ukazywało skalę narastającego problemu[19]. Sojusz nie zaprzestał prac nad doskonalaniem swojej polityki w kwestii cyberbezpieczeństwa i już w roku 2014, 4 i 5 września przy okazji szczytu w Walii przyjęto dokument, który zakładał wzmocnienie polityki cyberobrony (Enhanced Cyber Defence Policy)[20] oraz deklarację zakładającą szeroko zakrojoną współpracę z sektorem przemysłowym w ramach Programu Partnerstwa z Sektorem Przemysłu Cybernetycznego (NATO Industry Partnership)[21]. Dzięki wdrożeniu powyższych dokumentów oraz programów członkowie Paktu ustalili, że cyberprzestrzeń jest stałym i równie ważnym co inne komponentem bezpieczeństwa zbiorowego w ramach NATO, co zobowiązało w tamtym czasie wszystkie państwa do dostosowania swoich polityk w taki sposób, aby w odpowiednio chroniły narodowe sieci telekomunikacyjne. Najważniejszym jednak zapisem, który pojawił się w dokumencie podsumowywującym szczyt w Walii był ten, który mówił o tym, że „Decyzja co do tego, kiedy atak cybernetyczny doprowadziłby do przywołania art. 5, byłaby podejmowana przez Radę Północnoatlantycką w oparciu o indywidualne przypadki”[22]. W następnym etapie rozwoju strategii w obrębie cyberprzestrzeni przez NATO znaczną rolę odegrał szczyt Sojuszu w Warszawie, który odbył się 8 i 9 lipca 2016 r. Uznano wówczas, że cyberprzestrzeń to kolejny obszar prowadzenia działań zbrojnych, tak samo istotny jak ląd, woda, kosmos i przestrzeń lądowa[23]. Równie ważną okazała się również przyjęta deklaracja cyberobrony (Cyber Defence Pledge)[24], która składa się z sześciu punktów i ukazywała wszystkie kwestie związane z cyberbezpieczeństwem jako priorytetowe w procesie ulepszanie standardów bezpieczeństwa wszystkich członków Sojuszu. Łatwo więc zauważyć, że podejście do tematu cyberbezpieczeństwa przez NATO ma charakter raczej reaktywny oraz obliczony na ewolucję. Należy jednak podkreślić – coraz szersze zainteresowanie ze szczytu na szczyt tematem cyberprzestrzeni jest dowodem na to, że Sojusz Północnoatlantycki jako organizacja oraz jego wszyscy członkowie zdają sobie sprawę, że w przyszłości o wyniku potencjalnych konfliktów decydowały będą skuteczne elementy obronne systemów do zwalczania cyberprzestępczości i to właśnie od rozwoju tych systemów zależało będzie bezpieczeństwo wszystkich państw wchodzących w skład NATO.

1.3. Cyberprzestrzeń jako główna oś walk w nowoczesnych wojnach i dalszy rozwój tej sfery przez NATO

Przestrzeń cyfrowa szczególnie w dzisiejszych czasach jest szczególnie niebezpieczna nie tylko dla jednostek, ale również dla państw, które posiadając infrastrukturę krytyczną muszą odpowiednio ją zabezpieczyć. Używanie przez terrorystów właśnie środków w cyberprzestrzeni nie wymagających zaangażowania militarnego (czyli tego na który chociażby NATO po 2001 roku się przygotowywało) pokazuje jak ważne jest, aby zrozumieć i docenić rolę zapewnienia bezpieczeństwa w sferze cyfrowej. W ramach prowadzenie wojen cyfrowych bardzo ważnym aspektem jest bezpieczeństwo informacyjne, które odgrywa kluczową rolę w całym procesie postrzegania przestrzeni cyfrowej jako odrębnego pola rywalizacji na świecie (militarnej i niemilitarnej). Idąc za Eugeniuszem Nowakiem i Maciejem Nowakiem należy uznać, że stan pozwalający państwu na pełny rozwój, przetrwanie, posiadanie oraz swobodę rozwoju społeczeństwa informacyjnego może nastąpić tylko wtedy, kiedy spełnione są poniższe warunki:

„- nie są zagrożone strategiczne zasoby państwa,

– organy władzy podejmują decyzje na podstawie wiarygodnych, istotnych, dokładnych i aktualnych informacji,

– przepływ informacji pomiędzy organami państwa jest niezakłócony,

– funkcjonowanie sieci teleinformatycznych tworzących teleinformatyczną infrastrukturę krytyczną państwa jest niezakłócone,

– państwo gwarantuje ochronę informacji niejawnych i danych osobowych obywateli,

– instytucje publiczne nie naruszają prawa obywateli do prywatności,

– obywatele, organizacje pozarządowe i przedstawiciele środków masowego przekazu mają dostęp do informacji publicznej.”[25]

Powyższe stwierdzenia pokazują, że państwo pomimo swoich praw ma również obowiązki, które powinno względem obywateli spełnić (co jest szczególnie trudne podczas walk z cyberprzestępczością, która bardzo często dotyka zwykłych ludzi). Państwo pomimo posiadanych dużych zasobów nie jest w stanie w pełnym stopniu zapewnić bezpieczeństwa każdemu, koncentruje swoją uwagę wybiórczo, skupiając się na własnej i strategicznej dla przetrwania infrastrukturze krytycznej. Warto również podkreślić, że cyberprzestrzeń obecnie staje się polem walk nie tylko dla państw, ale także grup prowadzących działania o charakterze przestępczym, w tym terrorystycznym. Państwa członkowskie NATO szczególnie w ostatnich kilku latach bardzo mocno kierowały swoją uwagę właśnie na usprawnienie kolektywnej cyberobrony Sojuszu Północnoatlantyckiego. Po szczycie w Warszawie, o którym wspominałem wcześniej, w 2018 roku w czerwcu Rada Północnoatlantycka zatwierdziła Wizję i strategię Komitetu Wojskowego w sprawie cyberprzestrzeni jako domeny działań (Vision and Strategy on Cyberspace as a Domain of Operations).[26] Dokument ten określał przede wszystkim wszystkie istotne aspekty, które wiązały się ze strategią, polityką oraz planami operacyjnymi Sojuszu Północnoatlantyckiego w sferze cybernetycznej. Na tym samym szczycie państwa członkowskie podjęły jeszcze jedną, bardzo ważną z organizacyjnego punktu widzenia decyzję powołując nową komórkę operacyjną – Centrum Operacji Cyberprzestrzeni[27] (Cyberspace Operations Centre).[28] Rozwój wielu zagadnień dot. sfery cybernetycznej przez NATO świadczy o dojrzałości Sojuszu oraz perspektywicznym myśleniu w kwestii rozwoju interoperacyjności całego Paktu Północnoatlantyckiego. Nowe formy zagrożeń podobnie jak po 2001 roku (po zamachach terrorystycznych w USA) zostały bardzo szybko zdefiniowane i potraktowane przez państwa członkowskie jako priorytet przy wzmacnianiu tworzonej od dawna trwałej architektury bezpieczeństwa w regionie Pacyfiku i w innych regionach świata. Poprawa zdolności cyberdefensywnych i ofensywnych następuje z pomocą specjalnie wydzielonych do tego ćwiczeń – „Exercise Cyber Coalition”, które prowadzone są już od 2008 roku i mają za zadanie wzmocnić koordynację w sferze cyfrowej pomiędzy wszystkimi państwami członkowskimi.[29]

Zakończenie

O tym jak ważne dla NATO jest cyberbezpieczeństwa można dowiedzieć się z raportu Sekretarza Generalnego Sojuszu Jensa Stoltenberga (z 2020 roku), w którym napisano, że: „Bezpieczna cyberprzestrzeń ma zasadnicze znaczenie dla wszystkich działań Sojuszu. Dlatego właśnie obrona cybernetyczna jest częścią podstawowego zadania NATO, jakim jest obrona zbiorowa. NATO jasno stwierdziło, że poważny atak cybernetyczny może skłonić je do powołania się na Artykuł 5 Traktatu Waszyngtońskiego. NATO nadal rozwija doktryny oraz prowadzi szkolenia i ćwiczenia, aby zapewnić, że jest tak samo skuteczne w cyberprzestrzeni, jak na lądzie, w powietrzu i na morzu. W 2020 roku NATO opublikowało swoją pierwszą doktrynę cybernetyczną. Był to ważny krok w zapewnieniu wytycznych dotyczących prowadzenia operacji w cyberprzestrzeni”.[30] Ponadto zdecydowano się rozwijać nowoczesne technologie, zwiększać współpracę w ramach wszystkich państw członkowskich oraz zdefiniowana, że głównym celem cyberataków może być infrastruktura energetyczna (która przy ataku mogłaby sparaliżować znaczną część każdego państwa członkowskiego).

Podsumowując warto podkreślić, że rozwój cyberbezpieczeństwa będzie miał w przyszłości istotną rolę w rozwoju całego Sojuszu Północnoatlantyckiego. Zwiększy możliwości kolektywnej obrony NATO. Postępująca cyfryzacja życia społecznego powoduje, że wszystkie państwa członkowskie są w równym stopniu zagrożone atakami hakerskimi, które mogą storpedować działanie np. infrastruktury krytycznej. Można więc założyć, że wraz z rozwojem technologii w wojskowości, to właśnie obrona sfery cybernetycznej będzie odgrywała priorytetową rolę na teatrach wojennych w przyszłości.

 

Bibliografia:

 

1. Aleksandrowicz Tomasz, Bezpieczeństwo w cyberprzestrzeni ze stanowiska prawa międzynarodowego, https://scholar.google.pl/scholar_url?url=https://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.desklight-c40b3292-a776-4b3a-97b3-978008a6860b/c/Tomasz_R__Aleksandrowicz.pdf&hl=pl&sa=X&ei=Fmr7YpnMDYOSy9YP8fumwAM&scisig=AAGBfm08EzUPUib4vpoF9TH9LMPX4fSVGQ&oi=scholarr, Analizy i Rozprawy, s. 13., (dostęp 18.05.2022 r.)

2. Artykuł ze strony internetowej Forbes, Cyberprzestępczość czy już pandemia? 600 mld dol. kosztów rocznie, https://www.forbes.pl/gospodarka/globelne-koszty-cybeprzestepczosci-raport-mcafee-za-2017-rok/0k5qgr7, 26.02.2018 r., (dostęp 26.08.2021 r.)

3. Brent Laura, Rola NATO w cyberprzestrzeni, https://www.nato.int/docu/review/pl/articles/2019/02/12/rola-nato-w-cyberprzestrzeni/index.html, 12.02.2019 r., (dostęp 18.05.2022 r.)

 

4. CBR Writter Staff, NATO reveals 2,500 cyberattacks on its computers in 2012, https://techmonitor.ai/techonology/software/nato-reveals-2500-cyberattacks-on-its-computers-in-2012, 11.07.2013 r., (dostęp 27.08.2021 r.)

5. Czulda Robert, Atak w wirtualu, http://polska-zbrojna.pl/home/articleinmagazineshow/10171?t=ATAK-W-WIRTUALU, 27.10.2013 r., (dostęp 27.08.2021 r.)

6. Główna strona centrum K5, https://ccdcoe.org/, (dostęp 27.08.2021 r.)

7. Grenda Bogdan, Obrona Cyberprzestrzeni w NATO, https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/15682/Obrona_cyberprzestrzeni_NATO%20_Grenda.pdf?sequence=1&isAllowed=y, Akademia Sztuki Wojennej (dostęp 27.08.2021 r.)

8. Górka Marek, Technologia informacyjna w obszarze cyberbezpieczeństwa państwa i społeczeństwa, http://wydawnictwo.panova.pl/attachments/article/599/R7.pdf, Redakcja Naukowa tomu „Systemy wspomagania w inżynierii produkcji Katarzyna MIDOR”, 06.2017 r., (dostęp 26.08.2021 r.)

9. Homeland Security Digital Library, tłumaczenie we własnym zakresie – tekst oryginału cyberspace as a global domain within the information environment consisting of the interdependent network of information technology infrastructures and resident data, including the internet, telecommunications networks, computer systems, and embedded processors and controllers, ( dostęp 26.08.2021 r.)

10. Jalonen Jussi, Dni, które wstrząsnęły Estonią, https://www.eesti.pl/dni-ktore-wstrzasnely-estonia-11963.html, (dostęp 27.08.2021 r.)

11. Kozłowski Andrzej, NATO w cyberprzestrzeni po szczycie w Warszawie, https://www.cyberdefence24.pl/nato-w-cyberprzestrzeni-po-szczycie-w-warszawie, 11.07.2016 r. (dostęp 27.08.2021 r.)
12. Kozłowski Andrzej, Prezydent Ilves dla Cyberdefence: Rosyjski atak na Estonię był samobójczą bramką, https://cyberdefence24.pl/prezydent-ilves-dla-cyberdefence24-rosyjski-atak-na-estonie-byl-samobojcza-bramka, 18.11.2016 r., (dostęp 27.08.2021 r.)

13. Kulczycki Marek, Rozwój zdolności NATO wobec zagrożeń cybernetycznych,https://rocznikbezpieczenstwa.pl/ojs/index.php/rbm/article/view/590, Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego vol 14 – nr 2, 2020 r., s. 157., (dostęp 18.05.2022 r.)

14. Maldre Patrik, Moving toward NATO deference for cyber domain, https://cepa.ecms.pl/files/?id_plik=2446, Center for European Policy Analysis, s.2., 05.2016 r., (dostęp 27.08.2021 r.)

15. Małycha Jarosław, Cyberwojna, http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-d996d9d0-75b7-4cff-9d43-366334d8e602/c/cyberwojna.pdf, s. 214-215., (dostęp 27.08.2021 r.)

16. Nato Cyber Defence, https://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/pdf_2016_07/20160627_1607-factsheet-cyber-defence-en.pdf, 07.2016 r., (dostęp 27.08.2021r.)

17. NATO summit updates cyber defence policy, https://ccdcoe.org/incyder-articles/nato-summit-updates-cyber-defence-policy/, (dostęp 27.08.2021 r.)

18. Oficjalna strona Biura Bezpieczeństwa Narodowego, Słownik BBN, https://www.bbn.gov.pl/pl/bezpieczenstwo-narodowe/minislownik-bbn-propozy/6035,minislownik-bbn-propozycje-nowych-terminow-z-dziedziny-bezpieczenstwa.html, (dostęp 26.08.2021 r.)

19. Oficjalna strona NATO, Active Engagement, Modern Defence, https://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/pdf_publications/20120214_strategic-concept-2010-eng.pdf, 19-20.11.2010 r. Lizbona, (dostęp 27.08.2021 r.)

20. Oficjalna stron NATO, Cyber Coalition, https://www.act.nato.int/cyber-coalition, (dostęp 18.05.2022 r.)

21. Oficjalna strona NATO, Cyber Defence Pledge, https://www.nato.int/cps/su/natohq/official_texts_133177.htm, 08.07.2016 r. (dostęp 27.08.2021 r.)

22. Oficjalna strona NATO Industry Partnership, https://nicp.nato.int/, (dostęp 27.08.2021 r.)

23. Oficjalna strona NATO, Summit meetings of Heads of State and Government, https://www.nato.int/cps/en/natolive/events_84074.htm, 20-21.05.2012., Chicago, (dostęp 27.08.2021 r.)

24. Oficjalna strona NATO, The Secretary General’s Annual Report – tłumaczenie własne/cytat, https://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/2021/3/pdf/sgar20-en.pdf, s. 23., (dostęp 18.05.2022 r.)

25. Olszewski Bogusław, Ewolucja cyberbezpieczeństwa w strategiach NATO, https://www.academia.edu/35711373/Ewolucja_cyberbezpiecze%C5%84stwa_w_strategiach_NATO_The_Evolution_of_Cybersecurity_in_NATO_Strategies, s. 9., 2017 r. (dostęp 27.08.2021 r.)

26. Wasilewski Janusz, Zarys definicyjny cyberprzestrzeni, https://www.abw.gov.pl/download/1/1284/Segregator13.pdf, Studia i Analizy ABW II., (dostęp 26.08.2021 r.)

 

[1] Oficjalna strona Biura Bezpieczeństwa Narodowego, Słownik BBN, https://www.bbn.gov.pl/pl/bezpieczenstwo-narodowe/minislownik-bbn-propozy/6035,minislownik-bbn-propozycje-nowych-terminow-z-dziedziny-bezpieczenstwa.html, dostęp 26.08.2021 r.

[2] J. Wasilewski, Zarys definicyjny cyberprzestrzeni,  https://www.abw.gov.pl/download/1/1284/Segregator13.pdf, II. Studia i Analizy ABW, dostęp 26.08.2021 r.

[3] Homeland Security Digital Library, tłumaczenie we własnym zakresie – tekst oryginału cyberspace as a global domain within the information environment consisting of the interdependent network of information technology infrastructures and resident data, including the internet, telecommunications networks, computer systems, and embedded processors and controllers, dostęp 26.08.2021 r.

 

[4] M. Górka, Technologia informacyjna w obszarze cyberbezpieczeństwa państwa i społeczeństwa, http://wydawnictwo.panova.pl/attachments/article/599/R7.pdf, redakcja naukowa tomu „Systemy wspomagania w inżynierii produkcji Katarzyna MIDOR, 06.2017 r., dostęp 26.08.2021 r.

[5] Artykuł ze strony internetowej Forbes, Cyberprzestępczość to już pandemia? 600 mld dol. Kosztów rocznie, https://www.forbes.pl/gospodarka/globelne-koszty-cybeprzestepczosci-raport-mcafee-za-2017-rok/0k5qgr7, 26.02.2018 r., dostęp 26.08.2021 r.

[6] A. Kozłowski, Prezydent ilves dla Cyberdefence24: Rosyjski atak na Estonię był samobójczą bramką, https://www.cyberdefence24.pl/prezydent-ilves-dla-cyberdefence24-rosyjski-atak-na-estonie-byl-samobojcza-bramka, 18.11.2016 r., dostęp 27.08.2021 r.

[7] J. Małycha, Cyberwojna, http://cejsh.icm.edu.pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-d996d9d0-75b7-4cff-9d43-366334d8e602/c/cyberwojna.pdf, s. 214-215, dostęp 27.08.2021 r.

[8] J. Jalonen, Dni, które wstrząsnęły Estonią, https://www.eesti.pl/dni-ktore-wstrzasnely-estonia-11963.html, dostęp 27.08.2021 r.

[9] R. Czulda, Atak w wirtualu, https://zbrojni.blob.core.windows.net/pzdata/TinyMceFiles/PZ%2011-2013.pdf, Polska Zbrojna Numer 11, 11.2013 r., dostęp 27.08.2021r.

[10] Nato Cyber Defence, https://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/pdf_2016_07/20160627_1607-factsheet-cyber-defence-en.pdf, 07.2016 r., dostęp 27.08.2021r.

[11] Ataki cybernetyczne na infrastrukturę teleinformatyczną Estonii zostały przeprowadzone prawdopodobnie przez hakerów związanych z Federacją Rosyjską. Wówczas zablokowane bądź wyłączone zostały strony parlamentu, rządu, mediów oraz firm prywatnych co niejako doprowadziło do „unieruchomienia” państwa.

[12] P. Maldre, Moving toward NATO deterrence for cyber domain, https://cepa.ecms.pl/files/?id_plik=2446, Center for European Policy Analysis, s.2., 05.2016 r., dostęp 27.08.2021 r.

[13] B. Grenda, Obrona Cyberprzestrzeni w NATO, https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/15682/Obrona_cyberprzestrzeni_NATO%20_Grenda.pdf?sequence=1&isAllowed=y, Akademia Sztuki Wojennej, dostęp 27.08.2021 r.

[14] R. Czulda, Atak w wirtualu, http://polska-zbrojna.pl/home/articleinmagazineshow/10171?t=ATAK-W-WIRTUALU, 27.10.2013 r., dostęp 27.08.2021r.

[15] Główna strona centrum K5, https://ccdcoe.org/, dostęp 27.08.2021 r.

[16] Oficjalna strona NATO, Active Engagement, Modern Defence, https://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/pdf_publications/20120214_strategic-concept-2010-eng.pdf, 19-20.11.2010 r. Lizbona, dostęp 27.08.2021 r.

[17] Oficjalna strona NATO, Summit meetings of Heads of State and Government, https://www.nato.int/cps/en/natolive/events_84074.htm, 20-21.05.2012., Chicago, dostęp 27.08.2021 r.

[18] B. Olszewski, Ewolucja cyberbezpieczeństwa w strategiach NATO, https://www.academia.edu/35711373/Ewolucja_cyberbezpiecze%C5%84stwa_w_strategiach_NATO_The_Evolution_of_Cybersecurity_in_NATO_Strategies, s. 9., 2017 r., dostęp 27.08.2021 r.

[19] S. Writer, NATO reveals 2,500 cyberattacks on its computers in 2012, https://techmonitor.ai/techonology/software/nato-reveals-2500-cyberattacks-on-its-computers-in-2012, 11.07.2013 r., dostęp 27.08.2021 r.

[20] NATO summit updates cyber defence policy, https://ccdcoe.org/incyder-articles/nato-summit-updates-cyber-defence-policy/, dostęp 27.08.2021 r.

[21] Oficjalna strona NATO Industry Partnership, https://nicp.nato.int/, dostęp 27.08.2021 r.

[22] B. Olszewski, j.w., s.9-10., dostęp 27.08.2021 r.

[23] A. Kozłowski, NATO w cyberprzestrzeni po szczycie w Warszawie, https://www.cyberdefence24.pl/nato-w-cyberprzestrzeni-po-szczycie-w-warszawie, 11.07.2016 r., dostęp 27.08.2021 r.

[24] Oficjalna strona NATO, Cyber Defence Pledge, https://www.nato.int/cps/su/natohq/official_texts_133177.htm, 08.07.2016 r., dostęp 27.08.2021 r.

[25] T. R. Aleksandrowicz, Bezpieczeństwo w cyberprzestrzeni ze stanowiska prawa międzynarodowego, https://scholar.google.pl/scholar_url?url=https://yadda.icm.edu.pl/yadda/element/bwmeta1.element.desklight-c40b3292-a776-4b3a-97b3-978008a6860b/c/Tomasz_R__Aleksandrowicz.pdf&hl=pl&sa=X&ei=Fmr7YpnMDYOSy9YP8fumwAM&scisig=AAGBfm08EzUPUib4vpoF9TH9LMPX4fSVGQ&oi=scholarr, Analizy i Rozprawy, s. 13.,dostęp 18.05.2022 r.

[26] M. Kulczycki, Rozwój zdolności NATO wobec zagrożeń cybernetycznych, https://rocznikbezpieczenstwa.pl/ojs/index.php/rbm/article/view/590, Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego vol 14 – nr 2, 2020 r., s. 157., dostęp 18.05.2022 r.

[27] Komórka odpowiedzialna jest za koordynowanie wszystkich operacji NATO związanych z przestrzenią cyfrową oraz zakłada wykorzystanie zdolności poszczególnych państw członkowskich w tej sferze misji w ramach Paktu Północnoatlantyckiego

[28] L. Brent, Rola NATO w cyberprzestrzeni, https://www.nato.int/docu/review/pl/articles/2019/02/12/rola-nato-w-cyberprzestrzeni/index.html, 12.02.2019 r., dostęp 18.05.2022 r.

[29] Oficjalna stron NATO, Cyber Coalition, https://www.act.nato.int/cyber-coalition, dostęp 18.05.2022 r.

[30] Oficjalna strona NATO, The Secretary General’s Annual Report – tłumaczenie własne/cytat, https://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/2021/3/pdf/sgar20-en.pdf, s. 23., dostęp 18.05.2022 r.