Rozstrzygająca zastępczość

Spotkanie ministrów spraw zagranicznych Rosji i Ukrainy w tureckiej Antalyi nie przyniosło żadnych zmian dla wojny, która od 24 lutego  rozgrywa się na terytorium naszego wschodniego sąsiada. Rozmowa Siergieja Ławrowa i Dmytro Kułeby nie stała się przyczynkiem dla fundamentalnych uzgodnień w obliczu katastrofy humanitarnej, której symbolem stał się ukraiński Mariupol. 

Miasto jest porównywane do syryjskiego Aleppo ze względu na nieprzerwany ostrzał wojsk rosyjskich, którego pokłosiem stało się całkowite odcięcie od świata i zrównanie jego infrastruktury z ziemią. Według relacji mieszkańcy zostali pozbawieni światła, ogrzewania, wody, a zniszczenie linii kolejowych, dworców, pociągów oraz mostów uniemożliwiło transport żywności i podstawowych produktów. 

Brak zgody na utworzenie korytarzy humanitarnych w krytycznych miejscach Ukrainy (na czele z Mariupolem) w zestawieniu z wypowiedziami ministra spraw zagranicznych Federacji Rosyjskiej Siergieja Ławrowa, który ocenił, że Rosja nie zaatakowała Ukrainy, a bombardowanie szpitala w Mariupolu nazwał świadomą operacją przeciwko ukraińskim radykałom, ilustruje brutalność wojny w Ukrainie.

Jej eskalację odnotowano w kolejnych etapach, gdy po wycofaniu wojsk rosyjskich z terenów zachodniej Ukrainy odkryto masowe groby w Buczy i Borodziance – miejscach symbolizujących najwyższe okrucieństwo. 

Pomimo braku ustaleń wpływających na zakończenie wojny, spotkanie w Turcji jest ważne dla zrozumienia tła toczącej się od 24 lutego wojny w Ukrainie. 
Szczyt dyplomatyczny stał się dla Turcji szansą do budowy wizerunku „mądrego państwa”, co stanowi ważny punkt tureckiej strategii polityki zagranicznej. Jej autor, prof. Achmed Davutoglu, podkreśla wagę i znaczenie pryncypialności dla balansowania i pragmatyzmu na arenie międzynarodowej.

Należy podkreślić, iż w pierwszym etapie wojny prezydent Turcji Recep Tayyip Erdoğan zaapelował do Ukrainy i Rosji o powrót do dialogu na bazie porozumień mińskich, wskazując na bliskie więzi Turcji z oboma państwami. Mogło to sugerować, że Turcja – mimo retorycznego poparcia dla Ukrainy – zamierza pozycjonować się jako neutralny aktor 
w konflikcie, starając się nie antagonizować Rosji. Jednak w pozostałych deklaracjach Erdoğan jednoznacznie nawoływał do zdecydowanego wsparcia Ukrainy przez UE i NATO.

Pomimo klarownego, choć ewoluującego w czasie trwania wojny, stanowiska pro ukraińskiego, Turcja aktywnie pracuje na polu dyplomatycznym. Tuż po zakończonym spotkaniu w Turcji Siergieja Ławrowa i Dmytro Kułeby rozpoczęła się rozmowa na najwyższym szczeblu w trójkącie Rosja – Niemcy – Francja. 

Powyższe państwa prowadzą najbardziej intensywny dialog z Federacją Rosyjską 
w celu jak najszybszego zakończenia wojny i de facto powrotu do statusu quo ante, którego istotę objaśnił Siergiej Karaganow – szara eminencja na Kremlu, doradca prezydentów Federacji Rosyjskiej: Borysa Jelcyna i Władimira Putina. Podkreślił, że przez tę wojnę Chiny nieuchronnie zdominują Rosję, czyli wzmocnią się kosztem Europy, która osłabnie przez droższe surowce i wydatki wojenne. W kontrowersyjnym stylu, acz utrzymującym optykę Karaganowa wyraził się w wywiadzie dla „Financial Times” Henry Kissinger, który peroruje, że wojna w Ukrainie to preludium do gry o wszystko z Chinami, na którą Zachód powinien gromadzić energię zużywaną w walce o Ukrainę z Federacją Rosyjską. 
Wojnę w Ukrainie, zdaniem Kissingera, należy zakończyć jak najszybciej, dopuszczając szereg rozwiązań, w tym ustępstwa terytorialne.  

W szumie informacyjnym  i mgle wojny w Ukrainie często umyka uwadze jej zastępczy charakter, znany i opisywany w literaturze jako proxy war.

Wojna zastępcza jest wojną, w której za oficjalnymi stronami konfliktu ukryte są cele i działania światowych mocarstw. Zgodnie z etymologią jest to proces wyręczania się kimś, czego samemu się nie chce lub nie może zrobić. Przenosząc ten uniwersalny termin na grunt bezpieczeństwa międzynarodowego zauważymy, że istnieje granica wojny w Ukrainie, której Zachód (przede wszystkim Sojusz Północnoatlantycki) przekroczyć nie może (lub nie chce).

Jednak wsparcie militarne, logistyczne, wywiadowcze, informacyjne oraz finansowe wskazuje wyraźnie na udział Zachodu w wojnie zastępczej z Rosją. Zgodnie z koncepcją trzech wymiarów siły zachodzących we współczesnych stosunkach międzynarodowych należy wskazać, że zastępczość jest tu widoczna w działaniach natury hard power, soft power i economic power.

Zastępczy charakter wojny w Ukrainie był wyczuwalny jeszcze przed 24 lutego, kiedy Federacja Rosyjska rozpoczęła pełnoskalową wojnę. W grudniu 2021 roku Rosja zaproponowała koncepcję nowego porządku bezpieczeństwa w Europie, której głównymi postulatami było zakotwiczenie Ukrainy i Gruzji w rosyjskiej strefie wpływów, co de facto oznaczało podległość tych państw, powrót do ustaleń pomiędzy Rosją a NATO z roku 1997 roku, podkreślając m.in. zasadę nierozmieszczania przez USA i inne kraje NATO przy granicach z Rosją systemów broni uderzeniowej. 

Prezydent Federacji Rosyjskiej w miesiącach poprzedzających wojnę błędnie oszacował, że Zachód nie podejmie walki w wojnie zastępczej o Ukrainę. Kiedy poprzedni prezydent Stanów Zjednoczonych – Donald Trump – obrał izolacjonistyczny kurs polityki zagranicznej, Władimir Putin prawdopodobnie wysnuł wniosek, że Stany Zjednoczone nie staną w obronie Zachodu, a tym bardziej państwa nie umocowanego w najważniejszych zachodnich strukturach – NATO i Unii Europejskiej. Błędną ocenę wzmógł proces Brexitu, który Władimir Putin mógł interpretować rozpadem Wspólnoty i kalkulować, że jeśli zaatakuje Ukrainę, to Unia Europejska również nie podejmie walki w wojnie zastępczej.

Powyższe przekonanie wzmacniała skuteczność rosyjskiej strategii, obliczona na nawiązywanie bilateralnych relacji z wybranymi państwami członkowskimi NATO i Unii Europejskiej, co często przynosiło efekt rozbicia jedności tych struktur, realizacji partykularnych interesów narodowych kosztem jednomyślności i solidarności. Federacja Rosyjska wykorzystywała niekorzystny trend dla zachodnich organizacji, który można określić jako mechanizm spill-back (opisywany szerzej w pracach poświęconych de-europeizacji). 

Spill-back jest to proces niewywiązywania się ze wzajemnych zobowiązań, odwracania się od wspólnych zasad i reguł, co widoczne było m.in. w projekcie Nord-Stream, czy też w projekcie budowy węgierskiej elektrowni w Paks, uderzających i kruszących zasadę unii energetycznej.

Szeroko rozumiany Zachód zareagował na rosyjską agresję w sposób nieoczekiwany przez Federację Rosyjską. Symptomatyczna jest konkluzja ze spotkania państw G7, w którym podkreślono, że  Ukraina ma prawo do samoobrony, a Zachód będzie udzielać Ukrainie pomocy wojskowej i obronnej tak długo, jak będzie to konieczne. Poza zastępczą walką w wymiarze hard power należy podkreślić decyzje o kolejnych sankcjach ekonomicznych i wsparciu informacyjnym Ukrainy oraz ofensywie dyplomatycznej prezydenta Wołodymyra Zelenskiego, która uzyskuje aktywne wsparcie Zachodu, co stanowi przykład działań w obszarze economic power i soft power.

Wojna w Ukrainie jawi się zatem jako wojna zastępcza, a jej konsekwencją staje się wyłaniający się nowy ład międzynarodowy. Zastępczość staje się rozstrzygająca, ponieważ jest źródłem powstającej nowej architektury bezpieczeństwa, wskazując rzeczywistych kreatorów i architektów nowego porządku światowego, ale także źródłem siły dla walczącej Ukrainy, która nie byłaby w stanie rywalizować z Rosją przez ponad trzy miesiące bez wsparcia Zachodu.

Jak wskazuje Yuval Noah Harari, trudno będzie osiągnąć punkt, w którym wojna stanie się niemożliwa. Ale musimy starać się budować taki porządek międzynarodowy, który będzie zdolny poskramiać zapędy zbrodniczych przywódców. Teraz trwa właśnie wielki sprawdzian takich mechanizmów.

Podjęcie rywalizacji w wojnie zastępczej pozwala zahamować zapędy, które widoczne były w rosyjskich żądaniach wobec Zachodu, przedstawionych w przededniu wojny. Zastępczość będzie zatem rozstrzygająca na wielu obszarach: bezpieczeństwa i przyszłości Ukrainy, bezpieczeństwa regionalnego i bezpieczeństwa międzynarodowego oraz w procesie wyłaniania się nowego porządku światowego.