Udział religii w systemie politycznym Iranu

Zarówno historycznie, jak i współcześnie, istnieje niewiele państw, które można by określić jako teokrację – Iran jest jednym z tych nielicznych, którego system polityczny pasuje do teokratycznego modelu. Oznacza to dosłownie, że władcą w kraju jest sam Bóg, jednakże w praktyce pojęcie teokracji używane jest wówczas, gdy jakaś grupa, najczęściej duchownych czy innych osób powiązanych z religią, sprawuje rządy w imieniu Boga. Niekiedy w religiach, w których pojawia się motyw zbawiciela i nadejścia „rządów Boga na ziemi”, system ten ma na celu pełnienie władzy tymczasowej, w oczekiwaniu na to wydarzenie. Choć historycznie istniały różne eksperymenty teokratyczne, to jednak najczęściej można uznać ten system za rodzaj autorytaryzmu.

Sama legitymizacja władzy przez religię nie wystarcza, aby określić system polityczny jako teokrację. W historii wielokrotnie władza monarchy była legitymizowana przez religię, a jednak rządzone przez niego państwo nie stawało się teokracją. Charakterystyką teokracji nie jest również wyłącznie sam fakt sprawowania władzy przez osobę duchowną. W tym systemie struktury i instytucje są ukształtowane przez religię i jej zasady. Nadzór nad wypełnianiem tych reguł sprawuje warstwa duchowna i dzięki temu to właśnie ona posiada największy udział w rządzeniu. Instytucje pozarządowe niekoniecznie muszą mieć charakter religijny, ale podlegają nadzorowi duchownych i nie mogą głosić poglądów, które byłyby niezgodne z prawem religijnym.

Współcześnie wyróżnia się model teokracji konstytucyjnej, w której wymienia się cztery podstawowe zasady. Taki model charakteryzuje po pierwsze istnienie jednego wyznania, które staje się religią państwową (1 zasada), a także podkreślenie znaczenia religii w konstytucji, która pełni rolę głównego wyznacznika praw (2 zasada). Ponadto w teokracji konstytucyjnej istnieją poboczne instytucje religijne, nie pełniące wyłącznie funkcji symbolicznej, a mające rzeczywiste znaczenie w polityce (3 zasada). Ostatnią cechą wyróżniającą ten model jest umieszczenie elementów współczesnych wartości konstytucyjnych, takich jak wolność wyznania czy słowa, w konstytucji danego państwa teokratycznego (4 zasada).

Stosując teorię Perlmuttera dotyczącą autorytaryzmu, możemy uznać, że teokracja jest również specyficznym rodzajem tego ustroju. „Wyspecjalizowane struktury polityczne i instytucje” są podporządkowane religii, a elitą rządzącą jest kler. Religia jest obecna we wszystkich instytucjach rządowych i staje się niejako narzędziem do narzucania kontroli. Dodatkowo wedle definicji Linza autorytaryzm charakteryzuje:

1) autonomia władzy,

2) ograniczony pluralizm polityczny,

3) słabo zarysowana ideologia z wyraźną tendencją do elastyczności postaw,

4) niski poziom mobilizacji społecznej.

Wszystkie te kryteria mają swoje odzwierciedlenie w teokracji. Rządzący, sprawując władzę w imieniu czy w zastępstwie Boga, nie muszą odpowiadać przed społeczeństwem. Pluralizm polityczny jest ograniczony, przez co przeciwstawne głosy nie podważają autorytetu religii, gdyż mogłoby to doprowadzić do zachwiania autorytetu kleru.

Dwa ostatnie zagadnienia również mają swoje pokrycie w teokracji, jednakże są nieco bardziej skomplikowane. Ideologia oparta jest na religii, jednakże często same zasady religijne mogą być różnie interpretowane przez grupę uczonych czy duchownych. Ponadto same religie najczęściej nie oferują gotowego modelu państwa, co pozwala rządzącym na pewien pragmatyzm, tak długo jak podstawowe założenia religijne są spełnione.

Warto również dodać, że mobilizacja społeczna w teokracjach jest niska. Większość religii posiada pewną elitarną warstwę duchowieństwa czy uczonych, która jest wąska i nie obejmuje całości społeczeństwa. Ścisłe związanie tej wąskiej grupy z religią i z mocą interpretowania prawa religijnego umożliwia im wyłączne sprawowanie władzy. Społeczeństwo może być mobilizowane za pomocą wydarzeń religijnych, jednakże rządzącym nie zależy na wymuszaniu aktywnego uczestnictwa w życiu religijnym, a jedynie na zaakceptowaniu i przestrzeganiu prawa religijnego.

W historii Iranu widzimy pewne zaczątki współczesnej teokracji. Już w czasach starożytnych władca, szachinszach, był reprezentantem boga (lecz nie był z nim utożsamiany), co dawało mu niemal absolutną władzę. Istniała tam również klasa kapłanów, która pełniła ważną rolę w funkcjonowaniu państwa. W późniejszym okresie Safawidzi, wywodzący się z sufickiego zakonu szyickiego, objęli władzę i narzucili ludności swojego państwa imamistyczną formę islamu. Sam szyizm, w zależności od interpretacji, popiera system, w którym to uczeni szyiccy sprawują władzę w imieniu Dwunastego (ukrytego) Imama, mającego ujawnić się i zaprowadzić rządy Boga.

Współczesny Iran jest więc teokracją konstytucyjną oraz państwem autorytarnym wedle kryteriów ustalonych powyżej. Chociaż istnieją tam wybory (do jednoizbowego parlamentu Islamskiego Zgromadzenia Konsultatywnego), a konstytucja mówi o demokratycznym systemie, to Iran nie spełnia wymogów państwa demokratycznego. Kandydaci do wyborów w Iranie muszą zostać zatwierdzeni przez Radę Strażników, w skład której wchodzi sześciu mułłów i sześciu prawników zaaprobowanych przez najwyższego przywódcę. Instytucje polityczne nie zależą więc od wyborców, a od wąskiej grupy uczonych muzułmańskich. Duchowy przywódca Iranu, któremu konstytucja powierza największy zakres kompetencji, po śmierci swojego poprzednika jest wybierany przez Zgromadzenie Ekspertów. Jednakże, ze względu na możliwość pośredniego ustalania kandydatów przez samego najwyższego przywódcę, władza jest przekazywana osobom zaaprobowanym przez poprzedniego duchowego przywódcę Iranu. Władza jest zatem w rękach elity religijnej i pomimo namiastki demokracji niemożliwe jest podważenie autorytetu kleru oraz religii.

Analizując udział religii w systemie politycznym Iranu po rewolucji z 1979 roku, należy zwrócić uwagę na jej rolę w konstytucji tego państwa. Pomimo gwarancji do wyznawania dowolnej religii konstytucja powierza specjalną rolę islamowi. Preambuła, wraz z artykułami pierwszym i drugim, powierza władzę Bogu oraz mówi, że prawo jest oparte na hadisach i na Koranie. Głosi także, że władza powinna należeć do jurystów muzułmańskich, co jest zgodne z doktryną welajat-e-fakih. Artykuł trzeci zawiera cele państwa, wśród których wymienione zostało „promowanie dobrych moralnych wartości na podstawie wiary” jako podstawa dobrego społeczeństwa. W artykule piątym mowa jest o roli duchowego przywódcy jako zastępcy Dwunastego Imama. Artykuł dwudziesty siódmy z rozdziału trzeciego zapewnia natomiast wolność zgromadzeń i wypowiedzi pod warunkiem, że te nie godzą w fundamentalne zasady islamu. Tak duża obecność religii w podstawie prawa sugeruje, że Iran jest teokracją konstytucyjną.

Ze względu na możliwość odrzucania kandydatów do Islamskiego Zgromadzenia Konsultatywnego bez publicznego podania przyczyny nie wszystkie partie polityczne mają równe szanse. Chociaż na terenie Iranu legalnie działa wiele ugrupowań, to ich kandydaci najpierw muszą zostać zaaprobowani przez Korpus Strażników. Większość z istniejących partii reprezentuje ogólne stanowisko rządu, choć istnieją pomiędzy nimi różnice – nie zmienia to jednak faktu, że znaczna część opozycji działa nielegalnie. Prócz braku możliwości równego uczestniczenia w procesie wyborczym kandydaci niezaaprobowani przez rząd irański mogą trafić do więzień lub pod obserwację. Konstytucja gwarantuje wolność zrzeszania się, wolne media i swobodę wypowiadania się, ale prawa te są ograniczone i nie pozwalają krytykować religii lub systemu na niej opartego. Mimo to dopuszczony jest pewien pluralizm poglądów, zwłaszcza wśród samych uczonych, którzy często mają różne opinie czy sposoby interpretowania przepisów prawnych islamu.

Oficjalną ideologią Iranu jest doktryna welajat-e-fakih opracowana przez Chomejniego, która jest wpisana w konstytucję państwa. Doktryna ta zakłada, że krajem powinni rządzić szyiccy juryści, choć jednocześnie konstytucja wspomina o woli ludu i poniekąd sugeruje model państwa, w którym istnieją dwie siły. Przede wszystkim są nimi teologowie muzułmańscy, którzy reprezentują władzę Boga na ziemi. Jednakże sam naród w teorii również posiada możliwość oddziaływania na państwo. Welajat-e-fakih zakłada, że władza powinna być wzorowana na Koranie i Sunnie, ale niejasność tej ideologii doprowadziła do zaistnienia okresów reformistycznych, widocznych zwłaszcza za prezydentury Mohammada Khatamiego czy Hassana Rouhaniego. Kandydaci reformistyczni mogą jednak zostać odrzuceni w kolejnych wyborach, jeżeli taka będzie decyzja duchowego przywódcy Iranu oraz Korpusu Strażników – przykładowo w wyborach z 2021 roku wielu kandydatów reformistycznych zostało odrzuconych na rzecz tych konserwatywnych.

Poruszając kwestie pragmatyzmu politycznego warto wspomnieć o tzw. policji obyczajowej, która kojarzona jest przede wszystkim z prawami dotyczącymi przymusowego noszenia hidżabu. Instytucja ta wywodzi się z islamskiej doktryny hisbah, która zakłada, że muzułmanie powinni promować dobre uczynki i zakazywać te złe. Zgodnie z hisbah w Iranie powstała specjalna instytucja o uprawnieniach policji, która dba o to, aby obywatele przestrzegali prawo religijne. Warto jednak podkreślić, że organ ten w różnych latach działał z różnym natężeniem – chociażby za prezydentury Mohammada Khatamiego, wspomnianego wcześniej reformistycznego prezydenta Iranu, policja obyczajowa była mniej restrykcyjna w egzekwowaniu prawa religijnego.

Ideologia welajat-e-fakih oddaje władzę nad państwem szyickim jurystom. Koncepcja idżtihadu z kolei pozwala im na pewną dozę swobody w interpretowaniu prawa religijnego. Jednakże sami duchowni nie mogą całkowicie zmieniać polityki państwa. Pomimo swobody wygłaszania różnych interpretacji obowiązujących praw główne decyzje dotyczące kierowaniem i ustalaniem kursu kraju należą do najwyższego przywódcy Iranu oraz Korpusu Strażników. Od ich decyzji i woli zależy, jacy kandydaci zostaną dopuszczeni do udziału w wyborach oraz czy polityka Iranu przybierze kurs bardziej reformistyczny czy konserwatywny. Sami wyborcy najczęściej posiadają ograniczoną możliwość podejmowania ważnych dla państwa decyzji, co z kolei prowadzi do niższej frekwencji w wyborach.

Kolejnymi instytucjami, które podlegają władzy i nadzorowi kleru są Korpus Strażników Rewolucji oraz wojsko. Te dwie instytucje są kluczowe w zabezpieczaniu państwa. Podczas gdy wojsko pełni przede wszystkim funkcję obronną przed zagrożeniami zewnętrznymi, Korpus Strażników ma na celu głównie ochronę obecnego systemu politycznego. Sekcja trzecia rozdziału dziewiątego konstytucji Iranu jasno mówi, że obydwa powyższe organy i ludzie je tworzący muszą być w pełni oddani islamowi oraz oficjalnej doktrynie państwowej (artykuł 144). Do tego pozycje w armii zatwierdza rahbar (duchowy przywódca Iranu), co w rezultacie daje mu kontrolę nie tylko nad samym systemem politycznym, ale również nad siłami zbrojnymi, których zadaniem jest chronienie istniejącego statusu quo.

Parlament Iranu, Majles (Islamskie Zgromadzenie Konsultatywne), składa się z dwustu dziewięćdziesięciu reprezentantów wybieranych na okres czteroletni. Jak zostało napisane powyżej, kandydaci w wyborach do parlamentu podlegają kontroli ze strony Rady Strażników, a ich kandydatura może zostać odrzucona bez podania określonego powodu. Parlament zaś może proponować tylko te ustawy, które będą zgodne z zasadami religijnymi i z konstytucją. Następnie nad tymi ustawami głosuje, lecz zgodnie z artykułem 94 z sekcji drugiej rozdziału piątego konstytucji wszystkie akty prawne przegłosowane przez Majles podlegają następnie zatwierdzeniu przez Korpus Strażników, który bada, czy są one zgodne z zasadami islamu oraz z konstytucją. W przypadku odrzucenia ustawy trafia ona z powrotem do parlamentu w celu uzgodnienia poprawek.

Podobnie jak parlament inną instytucją pozornie zależną od woli wyborców jest Zgromadzenie Ekspertów składające się z osiemdziesięciu ośmiu uczonych szyickich. Wybierani co osiem lat w wyborach powszechnych, zatwierdzanych przez Korpus Strażników, uczeni odpowiadają m.in. za wybór Najwyższego Przywódcy Iranu. Przykładowo, po śmierci duchowego przywódcy, członkowie Zgromadzenia wybierają jego następcę na zasadach opisanych w artykule 5 i 109. Jeżeli nie jest możliwe znalezienie kandydata spełniającego dane warunki, władzę przejmuje Rada Kierownicza Zgromadzenia Ekspertów, składająca się z 3-5 osób. W teorii instytucja ta może także odsunąć od władzy duchowego przywódcę w przypadku, gdy ten nie będzie spełniał warunków opisanych w odpowiednich artykułach. W praktyce jednak taka sytuacja jest mało prawdopodobna z uwagi na ścisłą selekcję kandydatów.

Kontroli podlegają także osoby starające się o urząd prezydenta, wybieranego co cztery lata na co najwyżej dwie kadencje – oni również muszą zostać zaakceptowani przez Korpus Strażników. Choć prezydent nie musi być uczonym muzułmańskim, to jednak powinna go cechować „wiara w podstawowe zasady Republiki Islamskiej Iranu i oficjalny madhab” oraz pobożność. Do jego kompetencji należy między innymi formowanie gabinetu, który następnie jest akceptowany przez parlament. Prezydent jest drugą najważniejszą osobą w państwie, zaraz po najwyższym przywódcy i jest także głową rządu. Jednakże wiele z jego uprawnień jest ograniczone przez decyzje rahbara.

Podobnie sądownictwo, choć formalnie niezależne, jest w pełni kontrolowane przez najwyższego przywódcę Iranu. Konstytucja w preambule oraz w rozdziale jedenastym jasno określa, że sąd jest organem niezależnym, ale powoływanym przez duchowego przywódcę. Ponadto w samej preambule można przeczytać, że sądy mają podejmować decyzje zgodnie z islamistyczną ideologią oraz na zasadach islamu, co charakteryzuje system polityczny teokracji konstytucjonalnej. Z tego względu nie można mówić o niezawisłości sądów. Ponadto Prezydentem Sądu Najwyższego oraz Prokuratorem Generalnym musi być mudżtahid, czyli uczony muzułmański. Wyroki muszą być zgodne przede wszystkim z obowiązującym prawem irańskim, ale w przypadku braku precedensu, sędzia może odwoływać się do praw islamu w celu uzasadnienia orzeczenia.

Jak wspomniałam na początku pracy, teokracja jest specyficzną wersją autorytaryzmu, w której warstwą rządząca jest kler lub inna grupa wypowiadająca się w imieniu Boga. W takim systemie religia staje się częścią polityki oraz instytucji rządzących. Iran spełnia wszystkie kryteria autorytaryzmu według Linza oraz całkowicie wpasowuje się w model teokracji konstytucyjnej, co pokazują powyższe przykłady i ich analiza. Wszystkie instytucje posiadające realny wpływ na politykę rządzone są przez prawników muzułmańskich. Chociaż istnieje parlament, który nie składa się tylko z duchownych, to jednak jego rola jest bardzo niewielka, a on sam podlega w dużym stopniu kontroli ze strony autorytetów religijnych.

Rola religii, a konkretnie islamu w wersji szyickiej, jest w Iranie wyjątkowo duża. Wzmianki w konstytucji określają imamicką wersję szyizmu jako religię państwową i nadają jej specjalne miejsce w państwie. Same instytucje polityczne są w dużej mierze zależne od warstwy teologów szyickich, a zwłaszcza od duchowego przywódcy Iranu. Trójpodział władzy, chociaż formalnie istnieje, to jednak jest całkowicie podległy instytucjom, na które wyborcy mają bardzo ograniczony wpływ. Również organy takie jak armia, policja czy Korpus Strażników Rewolucji mają wpisane w konstytucji posłuszeństwo wobec praw islamu. Na podstawie powyższych przykładów można zatem wywnioskować, że współczesny system polityczny Iranu jest całkowicie oparty na religii i na jej interpretacjach ze strony uprzywilejowanej warstwy uczonych muzułmańskich.

Bibliografia:

– H. E. Chehabi, Religion and Politics in Iran: How Theocratic Is the Islamic Republic?, Daedalus, Summer, 1991, Vol. 120, No. 3, Religion and Politics (Summer, 1991), pp. 69-91

– Ł. Fyderek, Autorytarny System Polityczny: Przegląd Ujęć Teoretycznych, Politeja, Nr. 17 (2011), str 111-128

– S. Holmes A. Sajó, R. Uitz, Routledge Handbook of Illiberalism, Routledge, 2021, rozdział 11

– F. Mibagheri, Political Culture and Its Impact on Politics: The Case of Iran, Ella Akerman (ed.) Political Culture Case Studies, Surrey: Conflict Studies Research Centre, Defense Academy of the United Kingdom, March 2003